Η ΜΥΘΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ
Γενεαλογία της Θεάς Δήμητρος. Η Δήμητρα είναι η δευτερότοκος θυγάτηρ της Ρέας την οποία κατάπιε ο πατήρ της Κρόνος ομού μετά των λοιπών αδελφών της πλην του Διός. Όταν ο Ζευς κατενίκησεν τον Κρόνον, ούτος εξέμεσε την Δήμητρα ομού μετά των λοιπών αδελφών της δι’ ειδικού υγρού το οποίον έδωσεν η Μήτις εις τον Δία. Η θεά Δήμητρα ελατρεύετο από πανάρχαιους χρόνους ως η Μεγάλη Μητέρα Γαία και ως Δήμητρα διότι εξ αυτής προέρχεται η άπειρος γονιμότης και, κατ’ ακολουθείαν, η ζωή εις τους κόσμους δια των αγαθών τα οποία εξασφαλίζει.
Σχέσεις της Δήμητρος μετά των αδελφών της. Κατά την παράδοσιν η Δήμητρα εγέννησε μετά του Διός την Περσεφόνην και μετά του Ποσειδώνος μιαν Κόρην της οποίας το όνομα δεν επετρέπετο να αναφερθή και τον ίππον Αρείωνα. Περί της Κόρης θα αναφερθώμεν εις τον αποσυμβολισμόν. Η λέξις Αρείων ετοιμολογείται ως ο εξαίρετος, ο θαυμαστός, ο διαθέτων αρετήν, διά τούτο ο εν λόγω ίππος είχε ανθρωπίνην φωνήν και εδώθει εις τον βασιλέα Άδραστον. Επίσης η Δήμητρα εγέννησεν μετά του ήρωος Ιασίωνος τον Πλούτον εις αγρόν τρεις οργωμένον. Ο ήρως Ιασίων ήτο υιός του βασιλέως Μίνωος και της νύμφης Φρονίας ή κατ’ άλλους του Κόρυβου ή Κόρυθου και της Ατλαντίδος Ηλέκτρας ή κατ’ άλλους του Διός και της Ατλαντίδος Ηλέκτρας. Ο συμβολισμός ούτος είναι προφανής αν ληφθεί υπ’ όψιν ότι η λέξις ιασίων ετυμολογείται ως ο θεραπευτής ήτοι ο δυνάμενος να απαλλάξη τον καλώς οργωμένον αγρόν από κάθε τι το επιβλαβές δια την καλλιέργεια και τούτο έχει ως αποτέλεσμα την πλουσίαν συγκομιδήν και, κατ’ επέκτασιν τον πλούτον εις τον καλλιεργητήν.
Δήμητρα και Περσεφόνη Η θεότητα μετά της οποίας εταυτίσθη απολύτως η Δήμητρα, ήτο η θυγάτηρ αυτής η οποία αναφέρεται ως Κόρη και ως Περσεφόνη. Μεταξύ Κόρης και Περσεφόνη είναι δυσχερής η μεταξύ των διάκρισις, εάν πρόκειται περί της ιδίας θεότητος ή δυο διαφορετικών θεοτήτων. Κατά μίαν εκδοχήν η μεν Περσεφόνη ήτο σύζυγος του Πλούτωνος, βασιλέως του υποχθονίου κόσμου, η δε Κόρη ήτο η θεά της νέας βλαστήσεως αποτέλεσμα της γονιμοποιού δράσεως της Θεάς Δήμητρος ενώ κατ’ άλλην εκδοχήν επρόκειτο περί της αυτής θεότητος .
Το ιερόν Δράμα
Η αρπαγή της Περσεφόνης Η νεάνις έπαιζε μετά των Νυμφών, θυγατέρων του Ωκεανού και συντρόφων της, εις το μέσον ευρυχώρου λειμώνος, εστολισμένου από θαυμάσια άνθη, των οποίων η ζωντανή εικών ήτο αυτή η ιδία. Το ρόδον, ο κρόκος, το ίον, η ίρις, ο υάκινθος είλκυον εκ περιτροπής το βλέμμα της και ανέδιδον προς χάριν της τα μεθυστικώτερα αρώματά των. Αιφνιδίως βλέπει νάρκισσόν τινά, ο οποίος υπερείχε όλων των άλλων ανθέων κατά την λάμψιν και την ωραιότητα. Μαγευμένη από την θέαν του, τείνει τας δύο χείρας της να τον εγγίση. Αλλ’ αιφνιδίως η γη ανοίγει και ο Πλούτων εξέρχεται από την σκοτεινήν διαμονήν του, αρπάζει και απάγει δια του χρυσού άρματος του την Κόρην, τρέμουσαν και αλλόφρονα, παρά την αντίστασίν της. Εις μάτην η νεαρά Θεά εκβάλλει εκκωφαντικάς κραυγάς και επικαλείται τον υπέρτατον κύριον του Όλύμπου. Αι κορυφαί των ορέων και οι βυθοί της θαλάσσης αντηχούν από την φωνήν της και τότε η σεβασμία μήτηρ της την ήκουσε. Οξεία λύπη εκυρίευση την καρδίαν της. Εξέσχισε τα κρήδεμνα, τα όποια συνεκράτουν την κόμην της. Έρριψε εις τους ώμους της σκοτεινόν πέπλον και επήδησεν ως πτηνόν εις την τροφοδότειρα γην και εις τα κύματα εις αναζήτησιν του τέκνου της.
Η Δήμητρα αναζητά την Περσεφόνην. Ευθύς ως η Δήμητρα αντελήφθη την απαγωγήν της θυγατρός της Περσεφόνης αναζητεί εις ουρανόν και γην την εξαφανισθείσαν θυγατέρα της και εκ της μητρικής αγάπης υφίσταται αληθινά πάθη τα οποία καθίσταται το πρότυπον του μητρικού πόνου. Οι Βοιωτοί, κατά μαρτυρίαν του Πλουτάρχου, ετέλουν προς τιμήν της εορτήν της οποίας ο πένθιμος χαρακτήρ ενεθύμιζε το πένθος της Θεάς, στερηθείσης της θυγατρός της ενώ οι λοιποί Έλληνες τεχνίται την παρουσίαζον με πέπλον και προσέδιδον εις το πρόσωπον της έκφρασιν βαθείας θλίψεως. Επί εννέα ημέρας, η σεβαστή θεά επλανήθη εις όλην την γη κρατούσα εις τας χείρας της ανημμένας δάδας και κατεχομένη καθ’ ολοκληρίαν από τον πόνον της δεν εγεύθη ούτε αμβροσίας ούτε νέκταρος ούτε εβύθισε το σώμα της εις λουτρόν. Την δεκάτην ημέραν, συναντά την Εκάτην, ήτις είχεν ακούσει τας κραυγάς της Κόρης, αλλά δεν είχεν ίδει τον άρπαγα. Η Δήμητρα την ακούει χωρίς να της απαντά και συνεχίζει, ακολουθούμενη υπό της Εκάτης, τας επιμόνους αναζητήσεις της. Αι δύο θέαιναι φθάνουν εντός ολίγου εις τον παντεπόπτην Ήλιον από τα βλέμματα του οποίου δεν διέφυγεν η αρπαγή της Κόρης. Ό Ήλιος αποκαλύπτει εις την Δήμητρα ότι άρπαξ είναι ο Πλούτων, εις τον οποίον ο ίδιος ο Ζευς επέτρεψε να λάβη σύζυγόν του την Περσεφόνην. Επί τω ακούσματι της ειδήσεως ταύτης, ο πόνος της Δήμητρος γίνεται ασυγκράτητος. Ωργισμένη και κατά του υπάτου των Θεών, φεύγει από τον Όλυμπον, αποβάλλει τα γνωρίσματα της Θεάς, λαμβάνει ενδύματα και όψιν γραίας και με την μορφήν αυτήν διατρέχει πόλεις και αγρούς εις αναζήτησιν της αγαπημένης της θυγατρός.
Η Δήμητρα εις το ανάκτορο του Κελεού. Αι περιπλανήσεις της την οδηγούν εις την Ελευσίνα ένθα αποφασίζει να ανακόψη την πορείαν της και να αναπαυθή. Κάθηται, με την καρδίαν σπαραγμένην από τον πόνον, πλησίον του Παρθενίου φρέατος, υπό την σκιάν πυκνής ελαίας. Κατά την εποχήν εκείνην βασιλεύς εις Ελευσίνα ήτο ο μυθικός βασιλεύς Κελεός και κατά την ώραν της παραμονής της παρά τω Παρθένιω φρέαρ, αι θυγατέραι του Κελεού μετέβησαν ίνα πληρώσουν δια δροσερού ύδατος τας χαλκίνους υδρίας των και να τας φέρουν εις το ανάκτορον του πατρός των. Αύται βλέπουν την γραίαν και την ερωτούν ποία είναι και πόθεν έρχεται. Η Δήμητρα, μη θέλουσα να αποκαλυφθή εις τας νεάνιδας, απαντά ότι ανηρπάγη υπό πειρατών και ερρίφθη εις τας ακτάς της Αττικής, από εκεί εδραπέτευσεν και αναζητεί άσυλον αλλά δια να μην είναι βάρος εις τους ξενίζοντας αυτήν, θέλει να αναλάβη εις την οικίαν, εις την οποίαν θα την φιλοξενήσουν, χρέη τροφού ή υπηρετρίας. Αι θυγατέραι του Κελεού επιστρέφουν εις το ανάκτορον διά να ανακοινώσουν την επιθυμίαν της αγνώστου, εις την μητέρα των Μετάνειραν. Αύτη είχεν βρέφος, το όποιον συγκατατίθεται να εμπιστευθή εις την γραίαν. Αι νεάνιδες μεταβαίνουν εκ νέου εις την Δήμητρα, διά να της μεταφέρουν την καλήν αυτήν είδησιν και να την παραλαμβάνουν μεθ’ εαυτών. Μόλις η θεά διέβη το κατώφλιον του ανακτόρου, ουρανία λάμψις φωτίζει το ανάκτορον, διά μέσου του προσωπείου το οποίον την καλύπτει και , παρά την θέλησίν της, προδίδεται η θεϊκότης αυτής. Εις την θέαν αυτής, η Μετάνειρα, κυριευμένη από σεβασμόν αναμεμιγμένον μετά φόβου, της παραχωρεί τον θρόνον εις τον οποίον εκάθητο. Η θεά απλώνει τον πέπλον της προ του προσώπου της και, εν τη θλίψει της, μένει επί πολύ ακίνητος, χωρίς να προφέρη λέξιν, χωρίς να κάμνη την παραμικράν κίνησιν, χωρίς να γευθή φαγητού ή ποτού, το οποίο της προσεφέρθη, διότι ουδέν δύναται να την παρηγόρηση ή να διασκέδαση την δυστυχίαν της. Μόνον η νεαρά θεραπαινίς Ιάμβη κατορθώνει με τας αστειότητάς της να φέρη το μειδίαμα εις τα χείλη της Θεάς και να την παρακινήση όπως ομιλήση.
Η Δήμητρα ανατρέφει τον Δημοφώντα Η Μετάνειρα ενεπιστεύθη τον υιόν της Δημοφώντα εις την θείαν τροφόν και το παιδίον, εμεγάλωνεν ως θεός άνευ τροφής διότι η Δήμητρα, το έχριε με αμβροσίαν και, κρατούσα αυτό εις την αγκάλην της, εφύσα ελαφρώς επάνω του. Κατά την διάρκειαν της νυκτός, το έκρυπτεν, ως δαυλόν, εις την πυράν εν αγνοία των γονέων του. Ημέραν τινά η Μετάνειρα είδε την Δήμητρα να θέτη το παιδίον εις την πυράν. Κατάτρομος εκβάλλει διαπεραστικάς κραυγάς, νομίζουσα ότι το τέκνον της θα κατακαή. Η θεά αποσύρει το παιδίον εκ της πυράς και τότε απευθύνει πικράς επιπλήξεις εις την σύζυγον του Κελεού. Η πυρά, εις την οποίαν εναπετίθετο εκάστην νύκτα ο Δημοφών, συμφώνως προς ιδέαν αναφερομένην και εις τον μύθον της πυράς του Ήρακλέους, θα εκαθάριζε το παιδίον από τα γήϊνα και φθαρτά στοιχεία του και θα το καθίστα αθάνατον. Ο φόβος της Μετάνειρας το απέτρεψε και ο υιός της δεν θα ήτο προφυλαγμένος από το γήρας και τον θάνατον όμως έχει τιμηθεί ες αεί αφού εκάθησε εις τα γόνατα θεάς και εκοιμήθη εις την αγκάλην της. Μετά το ανωτέρω συμβάν η Θεά δεν δύναται πλέον να αποκρύψη την ταυτότητάν της, αποκαλύπτει ότι είναι η Δήμητρα και ζητάει από Κελεό να της κτίση ευρύχωρον Ναόν και βωμόν υπέρ την πόλιν και το υψηλόν της τείχος, εις το δεσπόζον ύψωμα του Καλλιχώρου πεδίου. Επίσης του λέγει ότι θα τους διδάξη τα μυστήρια της, τα οποία εις το μέλλον δέον να οργανώσουν και εις τα οποία δέον να περιλάβουν τελετάς. Ιδού η εξήγησις και η δικαιολόγησις των Ελευσίνιων Μυστηρίων.
Η Δήμητρα διακόπτει την επί της Γης καρποφορίαν Ο πόνος της Δήμητρος ουδόλως κατεπραΰνθει και εκδηλώνεται δια οδυνηρών συμβάντων. Προετοιμάζει επί της τροφοδότειρας γης έτος φοβερόν και σκληρόν δια τους θνητούς κατά το οποίον ουδείς σπόρος εκ της γης ανεφύη παρά το γεγονός ότι τα άροτρα εσύρθησαν από τους βόας και όργωναν τους αγρούς. Πολυάριθμοι σπόροι λευκής κριθής ερρίφθησαν ανωφελώς εις το έδαφος και ουδείς εβλάστησε. Το ανθρώπινον γένος θα κατεστρέφετο, αν δεν ανησύχει ο Ζευς δι’ αυτήν την τροπήν των γεγονότων. Ούτος αποστέλλει την αγγελιοφόραν του Ίριδα, εις την Δήμητρα, αλλά αύτη την αποκρούει παρά τας παρακλήσεις της και δηλώνει προς τον Δίαν ότι θα επανέλθη εις τον Όλυμπον και θα επιτρέψει εις την γην να παραγάγη καρπούς, μόνον όταν επανίδη την κόρην της.
Η επιστροφή της Περσεφόνης Ο Ζευς αναγκάζεται να υποχώρηση. Αποστέλλει τον Ερμήν εις το Έρεβος, όπως επιτύχη από τον υποχθόνιον βασιλέα Πλούτωνα να αφήση την Περσεφόνην να ανέλθη εις το φως. Ο Πλούτων συναινεί, προτού όμως στείλει την Κόρην εις την μητέρα της, της δίδει κρυφίως και τρώγει κόκκον ροιάς (ροδιάς), όστις ως αποτέλεσμα θα έχη να την εμποδίζη να μένη δια παντός εις την γην και να την αναγκάζη να επανέρχεται εις το βασίλειόν του. Η Περσεφόνη επιβαίνει τότε του άρματος του συζύγου της, το όποιον σύρουν ατίθασοι ίπποι υπό του Ερμού οδηγούμενοι και εντός ολίγου φθάνει εις το μέρος ένθα διαμένει η Δήμητρα, έμπροσθεν του ναού της. Επί τη θέα της θυγατρός της, η Δήμητρα ορμά, ως Μαινάς των ορέων διά να εναγκαλισθή την κόρην της αλλά και η Κόρη τρέχει και αυτή να εναγκαλισθή την μητέρα της. Τέκνον μου, ερωτά η θεά, μήπως έφαγες τροφήν τινά κατά την διαμονήν σου εις τον Πλούτωνα; Αν δεν έφαγες τότε δύνασαι να κατοικής μεθ’ εμού εις τον Όλυμπο, εάν, αντιθέτως, εδοκίμασες τροφήν τίνα, θα επιστρέφης εις τα βάθη της γης και θα γίνεσαι εκείθεν ένοικος κατά το εν τρίτο του έτους, τα δε έτερα δυο τρίτα θα διέρχεσαι πλησίον εμού και των αθανάτων και δη την ευώδη εποχήν της ανοίξεως, όταν η γη θα στολίζεται δι’ ανθέων και αυτό θα αποτελή υπέροχον θέαμα διά Θεούς και ανθρώπους. Ή Κόρη όμως έχει φάγει κόκκον ροιάς (ροδιάς), καθώς ομολογεί εις την μητέραν της, κατά συνέπειαν θα υποταχθή εις τον νόμον, του οποίου τας διατάξεις προ ολίγου η Δήμητρα ανέφερε και τας οποίας κατόπιν θα καθιερώση ο Ζευς. Ο νόμος ούτος, ουδέν άλλο είναι ει μη ο νόμος της βλαστήσεως και των ετησίων μεταβολών της ζωής των φυτών.
Ο καρπός της ροιάς (ροδιάς) όπως ο καθείς γνωρίζει, είναι ιδιαιτέρως γνωστός διά την ποσότητα των σπόρων του. Την εποχήν της πλήρους ωριμότητός του ημιανοίγεται και αν χειρ ανθρωπίνη δεν συλλέξει αυτόν, τα χίλια σπέρματά του αποσπώνται διαδοχικώς του περιβλήματος των και εντός ολίγου εγκατασπείρονται εις το έδαφος. Η στιγμή αυτή συμπίπτει εν Ελλάδι με το τέλος Σεπτεμβρίου και τας αρχάς του Οκτωβρίου, ολίγον προ της εποχής της σποράς. Η ροιά, αναμφιβόλως, είναι εικών και σύμβολον των σπερμάτων εκείνων τα όποια το φθινόπωρον πίπτουσιν μόνα των εις το έδαφος ή ρίπτονται με την φροντίδα του άνθρωπου, διά να διέλθουν εις τους κόλπους της γης την εποχήν του χειμώνος, δηλαδή την εποχήν κατά την οποίαν διέρχεται η Περσεφόνη πλησίον του Πλούτωνος. Ο καρπός της ροιάς είναι το σύμβολον της Περσεφόνης διότι η ροιά θεωρείται ως το συμβολον της ευφορίας και του γάμου, είναι δε, όσον αφορά την Κόρην, το ιερόν εχέγγυον της ενώσεως της νεαράς θεάς μετά του υποχθονίου συζύγου της. Δεν δυνάμεθα όμως να εμβαθύνωμεν περισσότερον εις την εξήγησιν αυτού του συμβόλου.
Η Δήμητρα επιστρέφει εις τον Όλυμπον. Η ένωσις της Περσεφόνης μετά του Πλούτωνος επεκυρώθη αρχικώς υπό του Διός και κατόπιν, δια συμφωνίας επιτευχθείσης μεταξύ των δυνάμεων της γης και του ουρανού. Ούτω επέρχεται η συμφιλίωσις της Δήμητρος μετά του Ολύμπου. Ο θυμός της θεάς κατεπραΰνθη, αφ’ ότου ο Ζευς υπεσχέθη την μετ’ αυτής συμβίωσιν της αγαπητής θυγατρός της κατά τα δύο τρίτα του έτους. Κατ’ ακολουθίαν δέχεται τας προτάσεις τας όποιας της κάμνει η Ρέα, ως απεσταλμένη του Διός, η οποία της λέγει: Ελθέ κόρη μου, ο Ζευς σε προσκαλεί να επανέλθης εις την χορείαν των αθανάτων. Υπεσχέθη να σου δώση εις τον Όλυμπον τας τιμάς τας οποίας ζητείς και νεύων διά της κεφαλής συγκατετέθη να μη αφήνη την θυγατέρα σου εις τα πυκνά σκότη ει μη μόνον κατά το εν τρίτον του έτους. Αλλ’ ελθέ, τέκνον μου και υπάκουσον. Μη τηρείς έχθραν κατά του θεού Πλούτωνος, υιού και αυτού του Κρόνου και χωρίς αργοπορίαν, πρόσταξε να ωριμάσουν οι καρποί, με τους οποίους τρέφονται άπαντες οι θνητοί. Ή Δήμητρα ενδίδει εις τας παρακλήσεις της Ρέας και ευθύς παύουν τα ολέθρια διά το γένος των ανθρώπων αποτελέσματα της οργής της. Εκείνη η οποία μόλις προ ολίγου, λόγω της στερήσεως της θυγατρός της εμάστιζε την γην δια της στειρότητας, τώρα, ότε της απεδόθη η Κόρη, γίνεται δύναμις ευεργέτις και κάμνει να λάμπει εκ νέου εις το ερημωμένον της γης έδαφος η χαρά και να βλαστάνη η ζωή. Η διακοπείσα ζωή της φύσεως επαναρχίζει, ρυθμιζόμενη του λοιπού από την επίσημον συμφωνίαν, την επελθούσαν μεταξύ ουρανού και γης.
Η Δήμητρα ιδρύει Μυστήρια εις Ελευσίνα Εγκαταλείπουσα την Ελευσίνα, η Δήμητρα ωθεί εις τον ύπατον βαθμόν τας προς τους ανθρώπους ευεργεσίας της, διδάσκουσα εις τους βασιλείς την θείαν επιστήμην της και καθιστώσα τούτους κοινωνούς των σεπτών αυτών μυστηρίων, τα όποια δεν επιτρέπεται ούτε να αμελή τις, ούτε να κοινολογή, διότι το βαθύ προς τους θεούς σέβας συγκρατεί την γλώσσαν. Τα μυστήρια αυτά διεκρίνοντο εις τα εν Άγραις τελούμενα Μικρά Μυστήρια και εις τα εν Ελευσίνη τελούμενα Μεγάλα Ελευσίνια Μυστήρια.
Τα Μικρά Ελευσινία Μυστήρια ετελούντο κατά τον μήνα Ανθεστηρίωνα (Φεβρουάριο) όστις είναι ο μην της ενέρξεως της ανθοφορίας ήτοι η εποχή της Ανόδου της Κόρης. Δια την Κάθοδόν της εις το βασίλειον του Πλούτωνα εγένοντο τελεταί εις περίοδον περιλαμβανομένην μεταξύ θερισμού και σποράς. Εις την Αργολίδα και την Σικελίαν, η Κάθοδος της Κόρης συνέπιπτε με το τέλος του θερισμού, την στιγμήν εκείνην καθ’ ην οι εσπαρμένοι αγροί έχουν χάσει τον εκ σίτου στολισμόν των, όταν νομίζει τις ότι αρχίζει το πένθος της Γης. Εις την Αττικήν, το αυτό μυθολογικόν συμβάν εμνημονεύετο και κατά τας εορτάς των Θεσμοφορείων. Τα Μεγάλα Ελευσινία Μυστήρια, ετελούντο εις την Ελευσίνα κατά τον μήνα Βοηδρομίωνα (περί το τέλος Σεπτεμβρίου) ένθα η λατρεία της Δήμητρος και της Περσεφόνης παρουσιάζεται με όλην την αίγλην των παραστάσεων της και με τον σεβάσμιον χαρακτήρα της μυστικιστικής τελετουργίας της. Η Ελευσίς ήτο πραγματικώς η ιερά γη των Ελλήνων, η γη η οποία διετήρει τα αποτυπώματα των βημάτων της Δήμητρος, η γη εις την οποίαν τα πάντα αυτήν ενεθύμιζον. Εκεί υπέστη το οδυνηρόν της μαρτύριον, εκεί ενεφάνη εν τη θεία δόξη της, εκεί εδίδαξεν εις τους ανθρώπους τα μυστικά της λατρείας της. Εδείκνυον το φρέαρ εις το οποίον εστάθη, την πέτραν εις την οποίαν εκάθησε, την οικίαν η οποία την εφιλοξένησεν εν τη δυστυχία της, την θέσιν του πρώτου ναού, τον οποίον διέταξεν αυτή να κτίσουν. Εις τα πέριξ της ιεράς πόλεως, οι βράχοι, αι παραμικρότεραι του εδάφους ανωμαλίαι έφερον ονόματα, τα οποία ανεκάλουν εις τας ευλαβείς ψυχάς την ανάμνησιν της επιγείου ζωής της θεάς.
ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ
Η Δήμητρα (Δημήτηρ στην αρχ. ελλ.), στην ελληνική μυθολογία, ήταν η ιδεατή ανθρωπόμορφη θεότητα της καλλιέργειας δηλαδή τηςγεωργίας, αλλά και της ελεύθερης βλάστησης, του εδάφους και της γονιμότητας αυτού συνέπεια των οποίων ήταν να θεωρείται και προστάτιδα του γάμου και της μητρότητας των ανθρώπων. Ήταν Ολύμπια (κύρια) θεότητα.
Η Γέννηση της Δήμητρας Η Δήμητρα ήταν κόρη του Κρόνου και της Ρέας. Αδερφή της Ήρας, της Εστίας, του Δία και του Ποσειδώνα. Η γέννηση της ακολούθησε την ίδια μοίρα με των αδερφών της. Ο Κρόνος κατάπινε τα παιδιά τους μόλις γεννιόντουσαν από φόβο μην του πάρουν το θρόνο. Η Ρέα μην αντέχοντας άλλο να χάνει τα παιδιά της, βοήθησε τον μικρότερο, τον Δία, να εκθρονίσει τον Κρόνο με ένα τέχνασμα και να ελευθερώσει τα αδέρφια του από την κοιλιά τους πατέρα τους.
Οι έρωτες της Δήμητρας Η Δήμητρα ήταν θεά που δεν ήταν γνωστή για τους έρωτες της. Ήταν απόμακρη και ακατάδεκτη, γι’αυτό και οι εραστές της ήταν ολιγάριθμοι. Πρώτοι διεκδηκητές της υπήρξαν τα αδέρφια της. Πρώτος ο Δίας, μεταμορφώθηκε σε ταύρο για να ζευγαρώσει μαζί της. Μετανιωμένος για την πράξη του ευνούχισε ένα κριάρι και άφησε τα όργανά του στην αγκαλιά της Δήμητρας ως ένδειξη μεταμέλειας. Εκείνη δέχτηκε τη συγγνώμη του και μερικούς μήνες μετά γέννησε την μονάκριβη κόρη της Περσεφόνη. Ακολούθησε ο έρωτας του Ποσειδώνα για την θεά. Η Δήμητρα για να γλυτώσει από την πολιορκία του μεταμορφώθηκε σε φοράδα και κρύφτηκε ανάμεσα στα βασιλικά κοπάδια του Όκνιου, γιού του Απόλλωνα. Μόλις ο Ποσειδώνας το αντιλήφθηκε μεταμορφώθηκε σε άλογο και κατάφερε τελικά να ζευγαρώσει μαζί της. Καρποί αυτής της συνεύρεσης ήταν μία κόρη, η Δέσποινα, το όνομα της οποίας δεν έπρεπε ποτέ να προφέρεται, και ένα άλογο με φτερά και μαύρη χαίτη, ο Αρίων. Η οργή της Δήμητρας για τον βιασμό της από τον Ποσειδώνα, της έδωσε το προσωνύμιο Ερινύα. Ο Δίας για να την κατευνάσει έστειλε τις Νύμφεςνα την λούσουν στον ποταμό Λάδωνα, παίρνοντας έτσι το όνομα Λουσία.
Δήμητρα και Ιασίωνας Ο τρίτος γνωστός εραστής της Δήμητρας ήταν ένας θνητός, ο Ιασίωνας, τον οποίο η θεά ερωτεύτηκε παράφορα. Υπάρχουν δύο εκδοχές για την γνωριμία τους. Η πρώτη τους θέλει να γνωρίζονται στους γάμους του Κάδμου και της Αρμονίας. Η δεύτερη και επικρατέστερη, στην Κρήτη, στο βουνό Ίδη όπου ο Ιασίωνας κυνηγούσε. Και οι δύο εκδοχές πάντως καταλήγουν στην ερωτική συνεύρεση της θεάς και του θνητού σε έναν αγρό που είχε οργωθεί τρεις φορές. Λίγο καιρό μετά η θεά γέννησε τον Πλούτο που χάριζε στους ανθρώπους πλούτη και αφθονία.
Δήμητρα και Περσεφόνη Η Δήμητρα και η κόρη της Περσεφόνη ήταν οι κεντρικοί χαρακτήρες στα Ελευσίνια μυστήρια και πιθανότατα ήταν θεότητες που λατρευόντουσαν πριν από το Δωδεκάθεο. Σε αρκετές περιπτώσεις οι δύο θεότητες συγχέονται ή θεωρούνται μια θεά με δύο πρόσωπα. Η αρπαγή της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα θεό του Άδη, είχε ως αποτέλεσμα τον μαρασμό της Δήμητρας. Εγκατέλειψε τονΌλυμπο και άρχισε να περιπλανιέται μαυροφορεμένη και βουβή ανάμεσα στους ανθρώπους ψάχνοντας την Περσεφόνη. Τα νιάτα και το κάλλος της αντικατέστησαν τα γκρίζα μαλλιά και το πένθος.
Η Δήμητρα στην Ελευσίνα Κάποτε έφτασε στην Ελευσίνα και κάθισε κοντά στο Καλλίχορον φρέαρ πάνω σε ένα βράχο που ονομάστηκε αγέλαστος. Εκεί την βρήκαν οι τέσσερις κόρες του βασιλιά Κελεού. Η Δήμητρα δεν αποκάλυψε τη θεϊκή της ταυτότητα λέγοντας τους ότι ερχόταν από την Κρήτη και είχε ξεφύγει από πειρατές. Οι κοπέλες την πληροφόρησαν πως οι γονείς τους λόγω γήρατος δεν μπορούσαν να αναλάβουν την ανατροφή του νεογέννητου γιού τους Δημοφώντα. Η Δήμητρα δέχτηκε να αναλάβει εκείνη την ανατροφή του βρέφους και υποσχέθηκε ότι το παιδί θα μεγαλώσει χωρίς να αρρωστήσει ποτέ. Φτάνοντας στο παλάτι η θεα παρουσιάστηκε στη σύζυγο του Κελεού, Μετάνειρα. Η αίθουσα φωτίστηκε από ένα δυνατό φώς, γεγονός που γέμισε τη Μετάνειρα με δέος για την άγνωστη γρια και της παραχώρησε το θρόνο της. Η Δήμητρα αρνήθηκε και κάθησε βουβή και αγέλαστη δίπλα στο θρόνο αρνούμενη να φάει οτιδήποτε. Μόνο τα αστεία και τα τραγούδια μιας υπηρέτριας, τηςΙάμβης, κατάφεραν να την κάνουν να γελάσει. Ετσι σύμφωνα με το μύθο δημηουργήθηκε το ιαμβικό μέτρο. Η Δήμητρα ανέλαβε το μεγάλωμα του Δημοφώντα και αποφάσισε να κάνει το παιδί αθάνατο. Του άλλειφε το κορμί με αμβροσία και το βράδυ τον έβαζε μέσα σε φωτιά για να καούν τα θνητά του μέλη. Οταν η Μετάνειρα είδε τυχαία τις περίεργες μεθόδους της Δήμητρας άρπαξε το γιό της από τα χέρια της και άρχισε να απειλεί τη θεά. Η Δήμητρα εξοργίστηκε και φανέρωσε την πραγματική της ταυτότητα. Διέταξε τον Κελεό να χτίσει ναό με βωμό πάνω στο Καλλίχορον και απομονώθηκε εκεί θρηνώντας για την κόρη της. Δίδαξε στους γιους του Κελεού, Τριπτόλεμο, Διοκλή και Εύμολπο να τελούν τα Ελευσίνια Μυστήρια. Η θλίψη και η οργή για την αρπαγή της Περσεφόνης την οδήγησε στην απόφαση να μην αφήσει κανένα σπόρο να φυτρώσει πάνω στη γη. Η ανθρωπότητα άρχισε να μαστίζεται από λιμό και ο Δίας αποφάσισε πως ήταν καιρός να επέμβει. Έστειλε αρχικά την Ίριδα και μετά διαδοχικά πολλούς θεούς με δώρα για να την πείσει να αφήσει τη γη να καρπίσει και η ίδια να επιστρέψει στον Όλυμπο. Η Δήμητρα όμως απαιτούσε την επιστροφή της Περσεφόνης. Έτσι ο Δίας έστειλε στον Άδη τον Ερμή διατάζοντας τον Πλούτωνα να αφήσει ελέυθερη την Κόρη. Ο Πλούτωνας υπάκουσε αφού πρώτα έδωσε στην Περσεφόνη να φάει έξι σπυριά ροδιού για να τη δέσει για πάντα με τον Κάτω Κόσμο. Η Περσεφόνη γύρισε στην Δήμητρα και η θεά άφησε τη γη να βλαστήσει. Από τότε η Περσεφόνη περνούσε στον Άδη έξι μήνες και τους υπόλοιπους με την μητέρα της στον Όλυμπο.
Μικρά και Μεγάλα Ελευσίνια Τα Μικρά Ελευσίνια ή Ελευσίνια της Άγρας, (από την περιοχή της Αθήνας Άγρα όπου τελούντο), γινόντουσαν το μήνα Ανθεστηριώνας|Ανθεστηριώνα, δηλαδή μέσα Φλεβάρη με μέσα Μάρτη, όταν η Περσεφόνη ανέβαινε στην μητέρα της από τον Άδη. Ήταν στην ουσία προετοιμασία και εξαγνισμός για τα Μεγάλα Ελευσίνια. Σύμφωνα με το μύθο ιδρύθηκαν από την Δήμητρα για τον εξαγνισμό του Ηρακλή από τους φόνους των Κενταύρων, όταν ο ήρωας εξέφρασε την επιθυμία να συμμετάσχει στα Μεγάλα Ελευσίνια. Τα Μεγάλα Ελευσίνια γινόντουσαν το μήνα Βοηδρομιώνας|Βοηδρονιώνα,δηλαδή μέσα Αυγούστου με μέσα Σεπτέμβρη, όταν η Περσεφόνη επέστρεφε στον Πλούτωνα.
Θεσμοφόρια Η μεγαλύτερη γιορτή που γινόταν προς τιμήν της Δήμητρας ήταν τα Θεσμοφόρια, το μήνα Πυανεψιώνα, δηλαδή μέσα Σεπτεμβρίου με μέσα Οκτωβρίου, την εποχή της σποράς. Τελούντο σε όλη την Ελλάδα και ήταν γιορτή που συμμετείχαν μόνο παντρεμένες γυναίκες. Όσο διαρκούσαν τα Θεσμοφόρια οι γυναίκες απείχαν από σαρκικές απολάυσεις, νήστευαν και αντάλλασαν μεταξύ τους άσεμνα αστεία, πιθανώς προς τιμήν των αστείων της Ιάμβης που έκανε τη Δήμητρα να γελάσει. Η γιορτή ολοκληρωνόταν με τα Καλλιγένεια όπου οι γυναίκες γλεντούσαν. Από τη γιορτή των Θεσμοφορίων αποδόθηκαν στη Δήμητρα τα ονόματα Θεσμοφόρος και Καλλιγένεια.
Σύμβολα της Δήμητρας Σύμβολα της Δήμητρας ήταν οι γερανοί, το στάχυ, ο νάρκισσος, η μυρτιά και ο κρόκος. Οι μέλισσες θεωρούντο ιερείες της και στις θυσίες προς τιμήν της προσέφεραν ταύρους, μοσχάρια και μέλι.
Προσωνύμια της Δήμητρας Πρίν το όργωμα οι αγρότες θυσίαζαν στην Προηροσία Δήμητρα, στο θερισμό στην Δρεπανηφόρον, στο αλώνισμα στην Αλωάδα και την άνοιξη στην Δήμητρα Χλόην. Άλλα ονόματα που της απέδιδαν είναι Ιουλώ, Αγλαόκαρπος, Σιτώ, Πολύκαρπος, Σπερμία, Σταχυοτρόφος και Φιλόπυρος. Εκτός από τη Βιβλιοθήκη του Απολλόδωρου σημαντικές πηγές όπου αναφέρεται η Δήμητρα είναι οι Ομηρικοί Ύμνοιπου αναφέρονται σε αυτήν, ο Ησίοδος με τη Θεογονία του και ο Παυσανίας. Το όνομά της προέρχεται από το Δη (δωρικό τύπο του Γη) και το μήτηρ και σημαίνει μητέρα γη.
