Τετάρτη 24 Ιουνίου 2015

Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΝΑ ΖΕΙΣ ΣΑΝ ΘΕΟΣ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟΥΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥΣ

Ο Όλυμπος Μάχη κατά των Γιγάντων (1764), Francisco Bayeu y Subías


ΜΙΑ ΣΥΝΤΟΜΗ ΓΝΩΡΙΜΙΑ ΜΕ ΤΟΥΣ ΕΠΙΚΟΥΡΕΙΟΥΣ

 Δημήτρης Άλτας  
            Ποιος είναι ο Επικούρειος Άνθρωπος; Φυγόπονος, πνευματικά ρηχός, άθεος, διεφθαρμένος ηδονοθήρας, απόμακρος και αντικοινωνικός, εγωπαθής και αδιάφορος για τους άλλους, δειλός και μόνιμα κρυπτόμενος, οπαδός μιας ανήθικης παρωδίας της Ελληνικής Φιλοσοφίας, αυτή είναι σε γενικές γραμμές η αντίληψη που καλώς ή κακώς επικρατεί σήμερα. Όχι ανεξήγητα άλλωστε αφού από την εποχή ακόμα του Επίκουρου η φιλοσοφία του συνάντησε λυσσαλέες αντιδράσεις, συκοφαντήθηκε, κάποιες φορές πλαστογραφήθηκε και διαστρεβλώθηκε άγρια από τους αντιπάλους της, αρχικά από τους Ακαδημικούς αργότερα από τους Στωικούς και τέλος από τους Χριστιανούς που όλοι περιέργως είχαν διαχρονικά άριστες σχέσεις με τις εκάστοτε εξουσίες.
Ο αντίπαλος και σύγχρονος του Επίκουρου, διευθυντής της Ακαδημίας Αρκεσίλαος για να εξηγήσει γιατί έχανε σε μόνιμη βάση μαθητές προς τον Κήπο ενώ σπανίως γινόταν το αντίθετο έλεγε περιφρονητικά πως «τον άνδρα μπορείς να τον κάνεις ευνούχο, τον ευνούχο όμως δεν μπορείς να τον κάνεις άνδρα».
Ο Διότιμος ο στωικός συκοφαντούσε τον Επίκουρο αποδίδοντάς του πενήντα αισχρές επιστολές, που ήταν φυσικά πλαστές, όπως μας πληροφορεί ο Διογένης ο Λαέρτιος και που πιθανότατα έγραψε ο ίδιος ο Διότιμος. Το ίδιο έγινε και από τους μαθητές του Ποσειδώνιου του Στωικού, Νικόλαο και Σωτίωνα. Ο Επίκτητος επίσης τον αποκαλούσε κιναιδολόγο και τον λοιδορούσε με τον χειρότερο τρόπο.
Ο Επικουρισμός με τον υλισμό του και την αθεοφοβία του έγινε το κόκκινο πανί για την Χριστιανική Θρησκεία που αισθάνθηκε ότι απειλείται η πνευματική κυριαρχία της και τον πολέμησε με λύσσα. Ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς έλεγε: «Εάν ο Απόστολος Παύλος χτύπησε τους φιλοσόφους είχε υπ’ όψιν του μονάχα τους Επικούρειους».
Γιατί όμως όλη αυτή η αντίδραση στο συγκεκριμένο φιλοσοφικό ρεύμα που κάνει τους ανθρώπους να αντιμετωπίζουν τουλάχιστον με αμηχανία κάποιον όταν δηλώνει Επικούρειος;
  Ποιος είναι τελικά ο Επικούρειος Άνθρωπος;
 Η φιλοσοφία του Επίκουρου αποβλέπει στην επίτευξη της καταστηματικής ηδονής δηλαδή της κατάστασης εκείνης που συνδυάζει έλλειψη σωματικού πόνου και ψυχική αταραξία και αποτελεί προϋπόθεση για την Ευδαιμονία που είναι και το ζητούμενο.
Οι αρετές όπως η φρόνηση – η μέγιστη αρετή κατά τον Επίκουρο – η δικαιοσύνη, η ανδρεία, η εγκράτεια, η φιλία δεν αποτελούν αυτοσκοπό, αλλά μέσο για την επίτευξη του ηδονικού βίου και επομένως έχουν ωφελιμιστική βάση και δεν επιβάλλονται έξωθεν από κάποια θεότητα.
 Για να επιτευχθεί η ψυχική αταραξία ο άνθρωπος πρέπει:
 α) να απαλλαγεί από τον αρχέγονο φόβο για τα φυσικά φαινόμενα τους θεούς και τον θάνατο με την νηφάλια μελέτη της Φύσης με βάση τις αισθήσεις και τα συναισθήματά του και σύμφωνα πάντα με τα επιστημονικά δεδομένα και όχι με αστήριχτους μύθους και αυθαίρετες δοξασίες που οδηγούν σε άχρηστες μεταφυσικές αγωνίες, δεισιδαιμονίες και παραλογισμούς που μιζερεύουν και ταλαιπωρούν την σύντομη ζωή του.
β) να ιεραρχήσει με φρόνηση τις επιθυμίες του και να επιδιώξει να ικανοποιήσει τις πιο φυσικές από αυτές, που του εξασφαλίζουν την επιβίωση, και έπειτα εκείνες που αφενός είναι μέσα στις δυνατότητές του και αφετέρου θα του προσφέρουν περισσότερο ευχαρίστηση παρά πόνο.
γ) Να αποφύγει να επιδιώξει την ικανοποίηση πλασματικών μη φυσικών επιθυμιών όπως Δόξα, Πλούτο, Επιρροή, Εξουσία, που είναι ακόρεστες, δύσκολα ικανοποιούνται και ακόμα πιο δύσκολα διατηρούνται και βυθίζουν τον άνθρωπο σε ανασφάλεια, καχυποψία, αγωνία, πόνο και δυστυχία χωρίς τέλος. «Τίποτα δεν είναι αρκετό γι εκείνον που θεωρεί λίγο το αρκετό» σημειώνει ο Δάσκαλος.
δ) Να επιδιώξει την ειλικρινή φιλία και να αναζητήσει την προσωπική του ευδαιμονία και ασφάλεια, μέσω της ευδαιμονίας και ασφάλειας της κοινότητας των φίλων.
Η πορεία των πραγμάτων στο Επικούρειο Σύμπαν είναι συνισταμένη τριών παραγόντων: Της αναγκαιότητας (αίτιο – αιτιατό), του τυχαίου (αστάθμητος παράγων) και της παρέγκλισης που αποτελεί φαινομενικά αναίτια, μη προβλέψιμη, και σε μη καθορισμένο χρόνο ενέργεια που μπορεί να μεταβάλλει την πορεία των πραγμάτων και να οδηγήσει σε απρόβλεπτες διεργασίες. Η παρέγκλιση είναι ενδογενής ιδιότητα της ύλης και σ’ αυτήν εδράζεται η συνειδητότητα και η ελεύθερη βούληση του Ανθρώπου. Η ύπαρξη της παρέγκλισης επιβεβαιώνεται σήμερα από την αρχή της απροσδιοριστίας, βασικής αρχής της κβαντικής φυσικής. Με την παρέγκλιση ουσιαστικά αποσυνδέεται το αίτιο από το αποτέλεσμα και έτσι τίποτα δεν μπορεί να προβλεφθεί εκ των προτέρων. Ο άνθρωπος λοιπόν δεν είναι έρμαιο καμιάς μοίρας. Είναι αυτός που αποφασίζει ελεύθερα για την πορεία της ζωής του λαμβάνοντας κάθε φορά υπ’ όψιν του τα δεδομένα της συγκυρίας, όπου εκεί βέβαια παίζουν ρόλο και οι αναγκαιότητες και το τυχαίο.
Η ιδέα όμως της ελεύθερης βούλησης και της ανάληψης της ευθύνης των αποφάσεων για την ζωή τους δεν κάνει όλους τους ανθρώπους ευτυχισμένους. Οι περισσότεροι έχουν την τάση να αποποιούνται το δικαίωμα αλλά και την ευθύνη να αποφασίζουν οι ίδιοι για την ζωή τους και αρέσκονται να τα αναθέτουν σε άλλους, στον αρχηγό της οικογένειας, τον ηγεμόνα, τον πολιτικό, στην μοίρα, στον θρησκευτικό ηγέτη, στον ίδιο τον θεό. Έτσι έχουν την ψευδαίσθηση ότι απαλλάσσονται από την ευθύνη των επιπτώσεων από μία πιθανή αποτυχία, που κάλλιστα μπορούν να φορτώσουν στις πλάτες αυτών που εμπιστεύθηκαν.
Ο Επίκουρος λοιπόν φαίνεται ότι στην προσπάθειά του να απαλλάξει τους ανθρώπους από τον φόβο των θεών και του θανάτου και να πολεμήσει τις δεισιδαιμονίες και τον παραλογισμό, τους φόρτωσε τον φόβο της προσωπικής ευθύνης για την ζωή τους. Φόβο που ανά τους αιώνες βρέθηκαν πολλοί καλοθελητές να εκμεταλλευτούν.
Σε άλλους όμως ανθρώπους η συνειδητοποίηση της ελεύθερης βούλησης και της ευθύνης των επιλογών, τους γεμίζει μ’ ένα αίσθημα αυτάρκειας ανεξαρτησίας και δημιουργικότητας. Τους κάνει ηγέτες του εαυτού τους. Τους ωθεί να ζήσουν την «αυθεντική Ζωή» όπως παρατηρεί ο υπαρξιστής φιλόσοφος Jean – Paul Sartre ο οποίος συμπληρώνει: «Χωρίς δυσκολίες δεν υπάρχει ελευθερία. Τόσο αυθεντικότερη είναι η ελευθερία όσο μεγαλύτερες είναι οι δυσκολίες». Στην κατηγορία αυτή ανήκουν και οι Επικούρειοι.
  Ο Επικούρειος λοιπόν είναι ο δυνατός άνθρωπος.
 Γιατί χρειάζεται εσωτερική δύναμη, νηφαλιότητα και φρόνηση για να ελέγξει κανείς τους αρχέγονους φόβους του, να υποτάξει την απληστία και τις άλογες παρορμήσεις του και να ιεραρχήσει τις επιθυμίες του επιλέγοντας να ικανοποιήσει εκείνες που θα του εξασφαλίσουν πρώτιστα την επιβίωση έπειτα την ασφάλεια, την σωματική υγεία και την ψυχική ισορροπία.
  Ο Επικούρειος δεν είναι μετριόφρων.
 Η μετριοφροσύνη αφορά τους μέτριους και ο Επικούρειος δεν είναι μέτριος αλλά ξεχωριστός άνθρωπος. Δεν είναι επίσης ταπεινόφρων γιατί η ταπεινοφροσύνη αφορά τους ταπεινούς και καταφρονεμένους και ο Επικούρειος δεν είναι ούτε ταπεινός ούτε καταφρονεμένος, αλλά άνθρωπος σοβαρός, με προσωπικότητα αξίες και αυτοπεποίθηση, που παίρνει στα χέρια του το τιμόνι της ζωής του για να την οδηγήσει εκεί που αυτός έχει αποφασίσει.
  Ο Επικούρειος δεν βασίζεται ποτέ στην τύχη.
 Η τύχη λέει ο Δάσκαλος δεν είναι θεά όπως πολλοί πιστεύουν γιατί είναι άστατη και αλλοπρόσαλλη και από ένα τυχαίο γεγονός μπορεί να προκύψουν τα μεγαλύτερα καλά όπως και τα χειρότερα κακά, αλλά αυτό εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το αν θα το διαχειριστεί ο άνθρωπος με φρόνηση ή όχι. Στο τέλος της γραφής προσθέτει είναι καλύτερα να πάρουμε με φρόνηση μια απόφαση που θα αποδειχτεί λάθος παρά στην τύχη μία απόφαση που θα αποδειχτεί σωστή.
  Ο Επικούρειος είναι άνθρωπος αυτάρκης.
 Γνωρίζει ότι όσες λιγότερες εξωτερικές εξαρτήσεις έχει τόσο πιο ελεύθερος είναι. «Μέγιστος καρπός της αυτάρκειας η Ελευθερία» λέει ο Δάσκαλος « Αυτός που ζει ελεύθερα και ανεξάρτητα δεν μπορεί να αποχτήσει μεγάλα πλούτη, γιατί αυτό απαιτεί δουλοπρέπεια είτε προς τον όχλο είτε προς την εξουσία, μπορεί όμως να έχει όσα χρειάζεται σε συνεχή επάρκεια». Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι ο Επικούρειος είναι ολιγαρκής από πεποίθηση όπως π.χ. ο Κυνικός. Θα απολαύσει λοιπόν την πολυτέλεια όποτε του τύχει, γιατί την πολυτέλεια την απολαμβάνουν ηδονικότερα όσοι την έχουν λιγότερο ανάγκη. Άλλωστε και η λιτότητα έχει τα όριά της, όπως παρατηρεί ο σοφός μας Παππούς και όποιος το παραβλέπει αυτό παθαίνει κάτι αντίστοιχο με εκείνον που δεν βάζει όρια στις επιθυμίες του. Η αυτάρκεια λοιπόν των επικούρειων ουδέποτε φτάνει στα όρια του ασκητισμού όπως έχει υποστηριχτεί από κάποιους.
  Ο Επικούρειος δεν είναι ο άνθρωπος του καθήκοντος.
 Οι πράξεις του καθορίζονται από την ελεύθερη βούλησή του και όχι από κάποιο ακαθόριστο ομιχλώδες αίσθημα καθήκοντος προς κάποιον θεό η κάποια ηγεσία. Αυτό σημαίνει ότι είναι δύσκολα διαχειρίσιμος από την Εξουσία. Ο Επικούρειος θα επιλέξει να ακολουθήσει το μονοπάτι του πόνου αν αυτό τον οδηγεί στην λεωφόρο της ηδονής. Έτσι θα υποστεί τον πόνο και τον κίνδυνο του πολέμου επιδιώκοντας την κατά πολύ σημαντικότερη ηδονή της απόλαυσης της Ελευθερίας και της Ασφάλειας της προσωπικής του, της οικογενείας του και των φίλων του, αλλά αυτό θα είναι συνειδητή δική του απόφαση και όχι καθήκον, όπως ακριβώς έκαναν οι Έλληνες στις Θερμοπύλες, τον Μαραθώνα και την Σαλαμίνα, αλλά και στο Μέτωπο της Αλβανίας στον τελευταίο μεγάλο πόλεμο. Η στωική έννοια του καθήκοντος που πέρασε στον Χριστιανισμό και τις άλλες μονοθεϊστικές θρησκείες μπορεί να οδηγήσει σε επικίνδυνα μονοπάτια. Το δήθεν καθήκον στον θεό οδήγησε στην φρίκη της Ιερής Εξέτασης τον Μεσαίωνα αλλά και αποτέλεσε το πρόσχημα για τις τυχοδιωκτικές Σταυροφορίες της Δύσης με τα τραγικά τους αποτελέσματα την ίδια ιστορική Εποχή και στις μέρες μας σε μαζικά εγκλήματα όπως αυτό της 11ης Σεπτεμβρίου του 2001. Το καθήκον προς την ηγεσία, την φυλή και την κακώς εννοούμενη πατρίδα, οδήγησε στο πρόσφατο παρελθόν ένα ολόκληρο Έθνος υψηλής πολιτισμικής στάθμης, να προκαλέσει το μακελειό του Β Παγκόσμιου Πολέμου και τα πρωτοφανή εγκλήματα γενοκτονίας εναντίον άλλων λαών που χαρακτηρίτηκαν σαν Ολοκαύτωμα.
  Ο Επικούρειος είναι ένας αισιόδοξος και χαρούμενος άνθρωπος.
 Να γελάς και να φιλοσοφείς την ώρα που ασχολείσαι με τις καθημερινές σου υποθέσεις συμβουλεύει ο Δάσκαλος. Να μην αναβάλλεις την χαρά αλλά να γεύεσαι την κάθε πολύτιμη στιγμή της θνητής ζωής σου. Να απολαμβάνεις αυτά που έχεις και να μην σκοτίζεσαι γι αυτά που δεν έχεις. Να απολαμβάνεις να φιλοσοφείς γιατί η φιλοσοφία είναι η μόνη ενασχόληση που μπορείς να γευθείς τους ηδονικούς καρπούς της άμεσα. Ποτέ μην πεις ότι είναι νωρίς ή ότι είναι πλέον αργά για φιλοσοφία. Είναι σαν να λες ότι είναι νωρίς η αργά για ευδαιμονία.
  Ο Επικούρειος είναι άνθρωπος χαμηλών τόνων.
 Δεν κάνει θόρυβο γύρω από το όνομά του, δεν επαίρεται για τον εαυτό του, τις γνώσεις του τις ικανότητές του, τα υλικά του αγαθά, δεν ζητά επιβεβαίωση από τους άλλους γιατί δεν την χρειάζεται. Είναι υπερήφανος γι αυτό που είναι, γι αυτό που αξίζει ο ίδιος. Αυτή είναι και η σημασία του περίφημου λάθε βιώσας και όχι ο αναχωρητισμός όπως κακώς πολλές φορές υποστηρίζεται από ορισμένους.
 Ο Επικούρειος είναι κοινωνικό ον.
 Πιστεύει στην ανάγκη της κοινωνικής συμβίωσης των ανθρώπων η οποία βασίζεται στο κοινωνικό συμβόλαιο, του να μην βλάπτει δηλαδή ο ένας τον άλλο και να επιδιώκουν μαζί την επίτευξη κοινών στόχων που θα διευκολύνουν την ζωή όλων. «Το της Φύσεως δίκαιον εστί σύμβολον του συμφέροντος εις το μη βλάπτειν αλλήλους μηδέ βλάπτεσθαι». (Επίκουρος – Κύριες Δόξες)
  Είναι δίκαιος και νομοταγής.
 Στην δικαιοσύνη και τον νόμο εδράζεται το κοινωνικό συμβόλαιο. «Η αταραξία είναι ο μέγιστος καρπός της δικαιοσύνης». Ο δίκαιος απολαμβάνει την ψυχική γαλήνη, ενώ ο άδικος είναι πάντοτε γεμάτος ταραχή, αφού ζει με τον φόβο της τιμωρίας και της εκδίκησης. Ο Επίκουρος θεωρούσε πως δεν ταιριάζει στον φιλόσοφο ακόμα και όταν αδικηθεί, να συγκρουσθεί ή να εκδικηθεί. ( Φιλόδημος Γαδαρινός : περί Επίκουρου)
  Είναι επίσης Δημοκρατικός.
 Γιατί μόνο στην δημοκρατία το δίκαιο και ο νόμος απορρέει από τους πολίτες και αποσκοπεί στην εξυπηρέτηση της ομαλής κοινωνικής συμβίωσης και αλλάζει πάλι από τους πολίτες όταν πάψει να την εξυπηρετεί. Γι’ αυτόν τον λόγο ο Επικούρειος στέκεται πάντα απέναντι στην Τυραννία. Είναι ξεκάθαρη θέση του Κήπου πως ο Επικούρειος δεν θα γίνει ποτέ Τύραννος. «Νόμος που δεν εξυπηρετεί το κοινωνικό συμφέρον δεν είναι δίκαιος νόμος» (Επίκουρος-Κύριες Δόξες). Την προτροπή του Επίκουρου περί αποφυγής ενασχόλησης με την πολιτική, προκειμένου να διαφυλάξει ο σοφός την προσωπική του γαλήνη, θα πρέπει να την δούμε σαν παραίνεση και όχι σαν δογματική θέση, με φόντο την πολιτική κατάσταση των Ελληνιστικών χρόνων, όπου ο αποδυναμωμένος Δήμος είχε χάσει κάθε δυνατότητα να επηρεάσει τις τύχες της Πόλης και ο πολιτικός είτε είχε μετατραπεί σε χειροκροτητή του ηγεμόνα ( Στρατοκλής) είτε είχε εξοριστεί από την Πόλη(Δημοχάρης). Ο ίδιος ο Επίκουρος άλλωστε διευκρινίζει: «Όσοι φλέγονται από φιλοτιμία και φιλοδοξία, και δεν μπορούν να κάνουν διαφορετικά, ας ακολουθήσουν τη φυσική τους ορμή για πολιτική. Γιατί η απραγμοσύνη θα τους ταράξει περισσότερο και θα τους πληγώνει, όσο δεν τους γίνεται εκείνο που ορέγονται…» (από Θ 245. Επικ. 555)
  Οι Επικούρειοι τιμούν τους θεούς – θεσμούς της Πόλης
 Συμμετέχουν και χαίρονται περισσότερο απ’ όλους τις γιορτές και τις εκδηλώσεις της, γιατί αυτές δένουν τους ανθρώπους μεταξύ τους και ανεξάρτητα από την περιουσία τους και την κοινωνική τους θέση, τους κάνουν να αισθάνονται μέλη του ίδιου κοινωνικού συνόλου. Η κοινωνικότητα είναι λοιπόν για τους Επικούρειους φυσική ανάγκη. Ο άνθρωπος δεν μπορεί να νοηθεί έξω από τον κοινωνικό του περίγυρο όχι μόνο στον Επικουρισμό αλλά στο σύνολο της Ελληνικής φιλοσοφίας αντίθετα με τις ανατολικές φιλοσοφίες.
  Η Επικούρεια φιλία και παρρησία
 Η εξωστρέφεια των Επικούρειων επιβεβαιώνεται από τον κεντρική θέση που κατέχει στην φιλοσοφία τους η φιλία. Δεν αρνούνται ότι η επιδίωξη της φιλίας όπως άλλωστε και της δικαιοσύνης, ξεκινά από ωφελιμιστικούς λόγους, καταλήγει όμως από μόνη της αρετή. Γιατί ο Επικούρειος θα επιδιώξει την προσωπική του ασφάλεια και ευδαιμονία μέσω της προαγωγής της ασφάλειας και ευδαιμονίας του συνόλου. Μέσα σε αυτά τα πλαίσια γίνεται κατανοητό, γιατί το αίσθημα της προσφοράς στους άλλους αποτελεί για τους επικούρειους ηδονή και όχι καθήκον. «το εύ ποιείν ήδιόν εστι του εύ πάσχειν» (Το να ευεργετείς είναι ηδονικότερο από το να ευεργετείσαι).
Η ελευθερία του λόγου, η παρρησία των Επικούρειων, είναι βασικό στοιχείο της κοινωνικής τους συμπεριφοράς. Η άσκηση ελεύθερης αλλά καλοπροαίρετης κριτικής, με ευγένεια και νηφαλιότητα, συνδυάζεται πάντα με προσεκτική αποδοχή αντίστοιχης κριτικής από τους άλλους. Αυτό προϋποθέτει ελεύθερη δημοκρατική κοινωνία χωρίς διαχωρισμούς με βάση το φύλο την περιουσία και την κοινωνική θέση. Αυτό είναι και το μεγάλο πείραμα που γίνεται στον Κήπο μέσα στην καρδιά της καθημαγμένης παρακμάζουσας Αθηναϊκής κοινωνίας των Ελληνιστικών χρόνων.
Με την προώθηση της φιλίας δημιουργούν οι Επικούρειοι ένα στενότερο κοινωνικό κύκλο από ειλικρινείς φίλους, πάντα πρόθυμους να στηρίζουν και να συμπαρίστανται ο ένας στον άλλο, μεταξύ των οποίων η δικαιοσύνη είναι αυτονόητη και δεν χρειάζεται νόμους για να επιβληθεί και σχηματίζουν έτσι ένα πλέγμα προστασίας και ασφάλειας για τον καθένα που συμμετέχει σε αυτόν, ιδιαίτερα σε περιόδους κρίσης της κοινωνίας και των θεσμών. Η Φιλία είναι η Ακρόπολη της Ανθρώπινης Αξιοπρέπειας που παραμένει ελεύθερη ακόμα και όταν το Κάστρο της κοινωνίας και των θεσμών έχει αλωθεί όπως συνέβαινε στην εποχή του Επίκουρου στην Ελληνιστική Αθήνα και όπως δυστυχώς κινδυνεύει να συμβεί στην σημερινή Ελλάδα.
  Οι Επικούρειοι δεν φοβούνται τον θάνατο.
 Γιατί όσο εμείς είμαστε ζωντανοί αυτός δεν υπάρχει και όταν αυτός είναι παρών δεν υπάρχουμε εμείς για να τον αντιληφθούμε. Πέρα από τον θάνατο δεν υπάρχει τίποτα να φοβηθούμε ή να ελπίζουμε. Και ούτε την ανυπαρξία πρέπει να φοβάται κανείς γιατί ανύπαρκτος ήταν και πριν γεννηθεί. Ο θάνατος είναι αυτός που δίνει νόημα στην ζωή και κάνει κάθε στιγμή της πολύτιμη και ανεπανάληπτη. Γι αυτό πρέπει ο άνθρωπος να ζει την κάθε μέρα του σαν να ήταν η τελευταία της ζωής του. Καρπώσου την μέρα όπως έλεγε χαρακτηριστικά ο Ρωμαίος ποιητής Βιργίλιος. Αυτός που αναβάλλει την χαρά λέει ο Επίκουρος πεθαίνει πνιγμένος στις ασχολίες χωρίς να έχει ζήσει. Και όπως παρατηρεί ο Σενέκας το πολυτιμότερο αγαθό που μπορεί να προσφέρει ο άνθρωπος στους συνανθρώπους του είναι ο χρόνος του.
Οι Επικούρειοι δεν φοβούνται τους θεούς.
Οι θεοί των Επικούρειων είναι πρότυπα ευδαιμονίας και μακαριότητας για τους ανθρώπους. Δεν είναι φορείς παράλογων ηθικών κανόνων που επιβάλλουν με την αυθεντία τους στους ανθρώπους. Ούτε εξευμενίζονται από κανένα ούτε οργίζονται, ούτε μνησικακούν εναντίον κανενός, ούτε τιμωρούν και εκδικούνται, γιατί όπως λέει ο Δάσκαλος αυτό αντίκειται στην μακαριότητά τους και χαρακτηρίζει κατώτερα όντα. Επομένως οι θεοί δεν παρεμβαίνουν στην πορεία της ζωής των ανθρώπων, αλλά ούτε και αποτελούν αιτία των φυσικών φαινομένων τα οποία υπακούν σε φυσικούς νόμους είτε τους γνωρίζουμε είτε όχι. Οι θεοί είναι φίλοι των ανθρώπων και όχι δυνάστες. Και οι άνθρωποι δεν έχουν κανένα λόγο να τους φοβούνται, αλλά ούτε και να ελπίζουν τίποτα από αυτούς. Στις δυσκολίες της ζωής ο άνθρωπος πρέπει να στηρίζεται στους συνανθρώπους του και όχι στους αμέτοχους θεούς. Γι αυτό το λόγο ο Διογένης ο Οινοανδέας προτείνει να αποδίδονται γελαστά τα πρόσωπα των θεών στα αγάλματα. Για τους Επικούρειους οι θεοί αντιπροσωπεύουν το πρότυπο της ψυχικής γαλήνης που πρέπει να επιδιώκει ο άνθρωπος. Γι αυτό και έχουν όλο το δικαίωμα όπως διακηρύσσει ο Δάσκαλος στον επίλογο της προς Μενοικέα επιστολής του, να ισχυρίζονται ότι ζουν σαν θεοί ανάμεσα σε ανθρώπους.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ-ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΚΟ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΥΡΙΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗΣ ΤΟΥ ΖΗΝ-ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΠΗΓΩΝ. (Hutchinson-Αβραμίδης)
ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ-Η ΑΛΗΘΙΝΗ ΟΨΗ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ (Χαράλαμπος Θεοδωρίδης)
Ο ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ ΣΤΟΝ 21Ο ΑΙΩΝΑ (ERIC ANDERSON)
ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΕΠΙΚΟΥΡΕΙΟΙ (ΜΑΡΙΟΣ ΒΕΡΕΤΤΑΣ)
Ο ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ (ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΕΤΑΞΑΣ)
Ο ΚΗΠΟΣ ΣΤΗΝ ΓΕΙΤΟΝΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΚΜΗΣ (ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΠΛΑΝΗΣ)
ΕΥΤΥΧΙΣΜΕΝΗ ΖΩΗ (ΚΩΣΤΑΣ ΚΑΛΕΥΡΑΣ)

Ο Δημήτρης Άλτας είναι ιατρός καρδιολόγος. Το κείμενο έχει αναρτηθεί στον ιστότοπο Επικούρεια Φιλοσοφία.

Πέμπτη 18 Ιουνίου 2015

ΠΥΡΡΙΧΙΟΣ ΧΟΡΟΣ ΓΥΝΑΙΚΩΝ


Όψιμες γραπτές πηγές συνδέουν ετυμολογικά τον πυρρίχιο με τον Πύρρο, την πυρά ή κάποιον Πύρριχο, Λάκωνα ή Κρητικό. Εμπνευστές του θεωρούνται οι Κουρήτες, η Αθηνά, οι Διόσκουροι ή οι Αμαζόνες. Άλλοι ένοπλοι χοροί της αρχαιότητας ήταν ο Καλαβρισμός στη Θράκη και την Καρία (Μ. Ασία), ο Τελεσίας στη Μακεδονία και η Καρπαία στη Θεσσαλία. Τον 6ο αιώνα π.Χ., ο πυρρίχιος εισήχθη από τη Σπάρτη στην Αθήνα ως αγώνισμα των Μεγάλων και Μικρών Παναθηναίων, πιθανόν και των εν Άστει Διονυσίων.

Με όπλα την ασπίδα, το δόρυ και το τόξο, από πολεμικός μιμητικός χορός στα Παναθήναια, εξελίχθηκε σε χορό που παρίστανε στιγμιότυπα από τη ζωή του Διονύσου. Η Αθηνά είναι η μόνη θεότητα που εκτελεί τον πυρρίχιο, και ο Πλάτων ερμηνεύει το όνομα Παλλάδα από το γεγονός ότι «πάλλεται» στη διάρκεια του χορού. Τον πυρρίχιο εκτελεί στη γέννησή της η πάνοπλη θεά, καθώς ξεπηδάει από το κεφάλι του Δία. Ο ανδρικός πυρρίχιος απεικονίζεται στα αγγεία από το τελευταίο τέταρτο του 6ου αιώνα ως τα μέσα του 5ου, με προτίμηση στην ατομική εκτέλεση που μιμείται μάχη εναντίον αντιπάλου. Οι γυναικείες παραστάσεις είναι λίγες, υστερότερες (μέσα 5ου αιώνα -αρχές 4ου αιώνα π.Χ.) κι εντελώς διαφορετικές. Η συγγραφέας κατατάσσει τις 29 αγγειογραφίες που εξετάζει σε έξι εικονογραφικές κατηγορίες, όπου ο πυρρίχιος, πάντα μιμητικός χορός, εμφανίζεται με τρεις μορφές ως: α) εξάσκηση χορευτριών, β) ψυχαγώγηση ανδρών σε συμπόσιο ή γυναικών στο γυναικωνίτη και γ) στο πλαίσιο της λατρείας της Αρτέμιδος. Με συνοδεία αυλητρίδας, η πυρριχίστρια εκτελεί ατομικό χορό με όπλα που δεν είναι πάντα πραγματικά.

ΠΥΡΡΙΧΙΟΣ ΧΟΡΟΣ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ

Βασιλική Κων. Πανάγου
Αρχαιολόγος



Στην ελληνική αρχαιότητα ο χορός κατείχε σημαντική θέση στη θρησκεία, στην εκπαίδευση και στη ζωή. Για μας σήμερα παρουσιάζει μεγάλες δυσκολίες προσέγγισης, γιατί οι πληροφορίες που έχουμε είναι είτε φιλολογικές είτε εικονιστικές, ενώ ο χορός είναι κίνηση και ρυθμός. Τους περισσότερους αρχαίους ελληνικούς χορούς τους γνωρίζουμε μόνο από το όνομα, χάρη στις γραπτές πηγές.

 Η μουσική που τους συνόδευε έχει χαθεί. Από την εικονιστική παρουσίαση του χορού μπορούμε να συλλάβουμε μόνο "μια στιγμή". Δε γνωρίζουμε τις προηγούμενες ούτε τις επόμενες. Στάσεις-κινήσεις, καθώς και ο χρόνος, παραμένουν άγνωστα. Ακόμη και όταν έχουμε πάνω από μία απεικονίσεις ενός χορού, δεν ξέρουμε τη διαδοχή τους. 
Έτσι, ποτέ δεν θα είμαστε σε θέση να αναπαραστήσουμε στο σύνολο του έναν αρχαίο χορό. Αυτό που βλέπουμε εμείς σήμερα είναι αυτό που είδε και ο αρχαίος καλλιτέχνης στην πραγματικότητα; Η ερμηνεία των απεικονίσεων είναι μια υποθετική αποκρυπτογράφηση. 
Τα τεκμήρια, τα αγγεία στην περίπτωση μας, δεν κατασκευάστηκαν για μας αλλά για τους ανθρώπους της εποχής τους, για τους οποίους είχαν αξία και νόημα.
Σκοπός της έρευνας αυτής είναι η προσέγγιση και η κατανόηση ενός αρχαίου ελληνικού χορού, του πυρρίχιου, ο οποίος κατατάσσεται στους μιμητικούς χορούς και ανήκε και στον κόσμο των γυναικών, και όχι μόνο των ανδρών. Αφετηρία μας είναι μια σειρά τέτοιων απεικονίσεων σε αγγεία.
Για την προέλευση του ονόματος του πυρρίχιου αντλούμε πληροφορίες από τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς. Δυστυχώς, οι πηγές που αναφέρονται στον πυρρίχιο είναι όψιμες. Στα "Σχόλια" στον Πυθιόνικο II του Πινδάρου και στο έργο του Λουκιανού Περί Ορχήσεως {2ος αι. μ.Χ.) αναφέρεται ο Πύρρος, ή Νεοπτόλεμος, ως το πρόσωπο από το οποίο πήρε το όνομα του ο χορός, ενώ ο Πίνδαρος συμπληρώνει ότι ετυμολογικά το όνομα προέρχεται απο την πυρά. 0 Αθηναίος, στους Δείπνοσοφιστές, υποστηρίζει ότι το όνομα προέρχεται από τον Λάκωνα Πύρριχο, ενώ ο Στράβων στα Γεωγραφικά του (1ος αι. μ.Χ.) και ο Πολυδεύκης στο Ονομαστικό Λεξικό (2ος αι. μ.Χ.} τον συνδέουν με τον Κρητικό Πύρριχο. 

Σφραγιδόλιθος (αποτύπωμα) από το Βαφειό  - Μινωίτησα σε εκστατικό χορό με κοντάρι Μέσα 2 ης χιλιετίας π.Χ Κρήτη 

Για τον ίδιο το χορό οι περισσότεροι από τους αρχαίους συγγράφεις που αναφέρονται σ'αυτόν θεωρούν ότι οι Κουρήτες ήταν εκείνοι που τον δημιούργησαν (Πίνδαρος, Πλάτων, Καλλίμαχος, Διονύσιος Αλικαρνασσεύς, Στράβων), ενώ άλλοι θεωρούν ως δημιουργό του τη θεά Αθηνά (Διονύσιος Αλικαρνασσεύς, Λουκιανός), τον Πύρριχο από την Κρήτη (Στράβων), τους Διόσκουρους (Πλάτων) και τις Αμαζόνες (Καλλίμαχος).

Ανδρικός Πυρρίχιος χορός από ζωγραφική σε κύλικα του Ευχαρίδη του 490 π.Χ., Μ. Louvre Paris.

Ο πυρρίχιος ήταν ένοπλος χορός, δεν ήταν όμως ο μόνος. Στην αρχαιότητα υπήρχαν και άλλες ένοπλες ορχήσεις, όπως ο Καλαβρισμός στη Θράκη και την Καρία (Μ. Ασία). Δεν είναι γνωστές οι ομοιότητες και οι διαφορές του με τον πυρρίχιο. Άλλος ένοπλος χορός ήταν ο Τελεσίας, στη Μακεδονία, που εκτελούνταν με ξίφη, του οποίου δεν έχουν εξακριβωθεί παραστάσεις, και τέλος η Καρπαία, στην οποία χόρευαν οι Αινιάνες και οι Μαγνήτες, αρχαίες φυλές της Θεσσαλίας.

Ο πυρρίχιος εκτελούνταν και στη Σπάρτη, όπου διατηρήθηκε για πολλούς αιώνες ως η καλύτερη εξάσκηση για τον πόλεμο, όταν στους άλλους Έλληνες είχε ήδη ξεχαστεί. Από εκεί έγινε η εισαγωγή του τον 6ο αι. π.Χ. στην Αθήνα, ως αγώνισμα των Μεγάλων Παναθηναίων, των Μικρών Παναθηναίων και, πιθανόν, και των εν Αστει Διονυσίων, που εκτελούσαν έφηβοι χορευτές με τη συνοδεία μουσικής, ατομικά ή ομαδικά, με τη φροντίδα ειδικών χορηγών, και ήταν μεγαλοπρεπής και εντυπωσιακός, με παιδευτικό χαρακτήρα. Αγνοούμε αν ο χορός είχε παραλλαγές στη Σπάρτη και στην Αθήνα ως προς τον τρόπο και το ρυθμό εκτέλεσης του. 

Η «μεγάλη χαλκή Αθηνά» -Ασυνήθιστη παράσταση της Αθηνάς στον τύπο της Προμάχου με την μορφή γλαυκός, συμβόλου της σοφίας για τους Έλληνες, σε ερυθρόμορφο σκύφο (5ος -4ος αι. π.Χ.).
Γνωρίζουμε όμως ότι βασικές προϋποθέσεις για τη σωστή εκτέλεση του ήταν η καλή φυσική κατάσταση, η ταχύτητα και η ευστροφία του χορευτή, καθώς και η επιδεξιότητα του να κρατά τα όπλα χορεύοντας μ'αυτά. Στις αρχαίες γραπτές πηγές, όπλα αναφέρονται η ασπίδα, το δόρυ και το τόξο. Στην Αθήνα εξελίχθηκε σε χορό που παρίστανε στιγμιότυπα από τη ζωή του Διονύσου, εξέλιξη που προήλθε από τα Παναθήναια στα οποία είχε πολεμικό μιμητικό χαρακτήρα. Τον 3ο αι. μ.Χ., εποχή που επικρατεί πλέον ο Χριστιανισμός, συνεχίζει να εκτελείται από νέους, χωρίς να γνωρίζουμε το χρόνο και το χώρο στους οποίους παρουσιάζεται.

Η Αθηνά είναι η μοναδική θεότητα που εκτελεί τον πυρρίχιο. Το γεγονός αναφέρεται στον Ομηρικό Ύμνο στην Αθηνά (6ος [;] αι. π.Χ.), στον Κρατύλο του Πλάτωνα (4ος αι. π.Χ.) και στο Λουκιανό (2ος αι. π.Χ.), στο έργο του Θεών Διάλογοι, όπου περιγράφεται η γέννηση της Αθηνάς ένοπλης, από το κεφάλι του Δία, η οποία εκτελεί εκείνη τη στιγμή τον πυρρίχιο. 


Η Παλλάδα σε κίνηση -Του ζωγράφου Μαρσύα

Από τον Πλάτωνα μάλιστα πληροφορούμαστε την προέλευση του ονόματος της θεάς: "Παλλάδα", επειδή αυτή κατά την εκτέλεση του χορού "πάλλεται". Οι αγγειογράφοι, επηρεαζόμενοι από τέτοιου είδους πληροφορίες των συγχρόνων τους ή και παλαιότερων συγγραφέων, απεικόνιζαν τη σκηνή της γέννησης της θεάς Αθηνάς (από το β' τέταρτο του 6ου αι. π.Χ. και μετά) σε πολλές παραλλαγές, παρουσιάζοντας τις τέσσερις φάσεις του γεγονότος:

α) την "προ-γέννηση", με τον μεγαλοπρεπώς καθισμένο Δία και τις δύο Ειλείθυιες δίπλα του, που τον ανακουφίζουν από τους πόνους της γέννας στο κεφάλι 

β) την "κύρια σκηνή της γέννησης", όπου η θεά πετιέται πάνοπλη, ως Πρόμαχος (σε μικροσκοπική κλίμακα αποδοσμένη), από το κεφάλι του καθισμένου Δία, και εκτελεί τον πυρρίχιο, είτε κρατώντας το δόρυ της, είτε προστατευόμενη από την αιγίδα της

 γ) τη "μετά τη γέννηση", με τη θεά στηριζόμενη στα γόνατα του πατέρα της και δ) τη φάση "η θεά έφηβος", μπροστά στο Δία και τους υπόλοιπους παριστάμενους θεούς.

Ο πυρρίχιος που εκτελεί η θεά Αθηνά είναι χορός νίκης, που συμβολίζει τον αγώνα και τη δικαίωση απέναντι στα επίγεια, ακόμη και στο ίδιο το γεγονός της γέννησης. 
Την ίδια έννοια της "νίκης" συμβολίζει και ο χορός των πυρριχιστών στα Παναθήναια.
 Με το χορό αυτόν εκφραζόταν ο πολεμικός χαρακτήρας της θεάς, προστάτιδας της πόλης των Αθηνών.
Η απεικόνιση του ανδρικού ένοπλου χορού στην αγγειογραφία μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι κάνει την εμφάνιση της στο τελευταίο τέταρτο του 6ου αι. π.Χ. και διαρκεί έως και τα μέσα του 5ου αι. π.Χ. 
Ο ανδρικός πυρρίχιος εμφανίζεται άλλοτε ως ατομικός (ένας χορευτής) και άλλοτε ως ομαδικός χορός (δύο ή περισσότεροι χορευτές). Διακρίνουμε προτίμηση στην ατομική εκτέλεση, που μιμείται μάχη εναντίον ενός αντιπάλου. 

Τα κύρια χαρακτηριστικά του είναι πέντε:
α) η παρουσία αυλητή (μουσική) 
β) η γυμνότητα των χορευτών
γ) ο οπλισμός {ο κανονικός οπλισμός του πυρριχιστή είναι ίδιος με αυτόν της θεάς Αθηνάς, δηλ. δόρυ και στρογγυλή ασπίδα} 
δ) η έντονη όρχηση και
 ε) ο αριθμός των χορευτών
Οι παραστάσεις του γυναικείου πυρρίχιου στην αγγειογραφία είναι λίγες. 
Στη μελέτη μας παρουσιάζουμε είκοσι εννέα, ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες. Εμφανίζονται αργότερα από τις παραστάσεις του ανδρικού πυρρίχιου, στα μέσα δηλαδή του 5ου αι. π.Χ. περίπου (440-420 π.Χ.)Τ και διαφοροποιούνται παντελώς απ'αυτές.
 Είναι εντελώς άγνωστες στον αυστηρό ρυθμό και φθάνουν ώς την αρχή του 4ου αι. π.Χ.
Το βασικό ερώτημα, πότε έκανε την εμφάνιση του ο γυναικείος πυρρίχιος, μένει αναπάντητο. Εκτελούνταν από τον 6ο αι. π.Χ., όπως και ο ανδρικός, ή η εποχή τής απεικόνισης του στην αγγειογραφία συμπίπτει με την εμφάνιση του; 
Επίσης, το γεγονός ότι από κάποια στιγμή και μετά δεν υπάρχουν πια παραστάσεις του οφείλεται στη συμπτωματική απουσία ευρημάτων, στην αλλαγή των ενδιαφερόντων των αγγειογράφων ή στην εξαφάνιση του χορού; 
Στις αρχαίες γραπτές πηγές ο γυναικείος ένοπλος χορός συναντάται στο μύθο της γέννησης της Αθηνάς, στο μύθο του χορού των Αμαζόνων, που ονομαζόταν "Πρύλις" (Καλλίμαχος), και στην αφήγηση του Ξενοφώντα για μια νεαρή πυρριχίστρια που ψυχαγωγεί και εμψυχώνει τους 'Ελληνες μισθοφόρους.
 Η αναφορά του σχετικά με τον ανδρικό πυρρίχιο είναι σπανιότερη.

Και οι 29 αγγειογραφίες έχουν ως κοινό στοιχείο την ένοπλη χορεύτρια nou θεωρούμε ότι χορεύει τον πυρρίχιο. Τις χωρίζουμε όμως σε επιμέρους ομάδες με βάση το εικονογραφικό θέμα:
1) Παραστάσεις με μία πυρριχίστρια (εικ. 1). 
2) Παραστάσεις με πυρριχίστρια και αυλητρίδα (εικ. 2).
3) Παραστάσεις με πυρριχίστρια -ες, αυλητρίδα και άνδρες παρατηρητές σε κλειστό χώρο (εικ. 3)
 4) Παραστάσεις με πυρριχίστρια και αυλητρίδα ανάμεσα σε άλλες χορεύτριες, σε αίθουσα χορού (εικ. 4). 
5) Παραστάσεις με πυρριχίστρια σε συμπόσιο (εικ. 5).
6) Παραστάσεις με πυρριχίστρια σε ιερό της θεάς Αρτέμιδος (εικ. 6).

Εικ 1-Παράσταση με μία πυρριχίστρια
Στις παραστάσεις όπου η πυρριχίστρια απεικονίζεται μόνη της (εικ. 1), οι στάσεις κατά την εκτέλεση του χορού δε διαφοροποιούνται από τις αντίστοιχες ανδρικές. Οι μορφές παριστάνονται στραμμένες προς τα δεξιά, γυμνές ή ντυμένες, με το βασικό οπλισμό: κράνος - ασπίδα - δόρυ. 
Η συγκεκριμένη πυρριχίστρια της εικόνας είναι νεαρή και το μόνο που φορά είναι ο ανάλαβος, χιαστί στο στήθος της. Το κράνος της, το οποίο πρέπει να είναι αττικό, απολήγει σε μεγάλο λοφίο. Κρατά ραβδί μάλλον, παρά πραγματικό δόρυ, ενώ δεν γνωρίζουμε αν κρατούσε και ασπίδα, γιατί το αγγείο δεν σώζεται ολόκληρο. Πατά πιθανόν σε βάθρο, τα πόδια της είναι ενωμένα και το κορμί της έντονα τεντωμένο, στάση που φανερώνει πως πρέπει να έχει μόλις ολοκληρώσει ένα άλμα και ίσως να πλησιάζει στο τέλος του χορού της.

Εικ 2  Ερυθρόμορφη λήκυθος βοιωτική μίμηση του «ζωγράφου του Αχιλλέως» πριν το 424 π.Χ. Παραστάσεις με πυρριχίστρια και αυλητρίδα
Στην εικ, 2 το ζεύγος πυρριχίστριας-αυλητρίδας καταλαμβάνει όλη την ελεύθερη επιφάνεια του αγγείου. Η αυλητρίδα, όρθια μπροστά στον κλισμό της, με χειριδωτό ποδήρη χιτώνα, ιμάτιο και κεκρύφαλο, παίζει διπλό αυλό συνοδεύοντας την πυρριχίστρια στο χορό της. Το γεγονός ότι αντικείμενα κρέμονται στον τοίχο φανερώνει ότι η σκηνή εκτυλίσσεται σε κλειστό χώρο. Η νεαρή πυρριχίστρια απεικονίζεται γυμνή, φορώντας μόνο ανάλαβο (αλλιώς, "πολυσταύριον" ή "μοναχικό ζωστήρα") χιαστί στο στήθος και αττικό κράνος. Στο δεξί χέρι, αντί για δόρυ, κρατά ραβδί (βακτηρία), με φανερούς τους κόμπους του ξύλου, ενώ στο αριστερό φέρει μικρή στρογγυλή ασπίδα, αποδοσμένη κατά τα τρία τέταρτα, με αποτέλεσμα να φαίνεται ο πήχυς της περασμένος στο όχανο. Στην αριστερή κνήμη και στο δεξί καρπό η χορεύτρια φορά κορδόνι. Ο αγγειογράφος έχει αποδώσει ρεαλιστικά και με όλες τις ανατομικές λεπτομέρειες το σώμα της, ιδίως τα άκρα. Στις παραστάσεις αυτής της ομάδας οι μορφές κινούνται ανεξάρτητα ή μία από την άλλη, αποτελώντας, παρ'όλα αυτά, αναπόσπαστο ζεύγος.
Στην επόμενη ομάδα παραστάσεων, με πυρριχίστρια-ες, αυλητρίδα και άνδρες παρατηρητές σε κλειστό χώρο, δύο είναι τα νέα στοιχεία που εμφανίζονται:

 α) Η παρουσία ανδρών-θεατών σ'ένα χώρο προσιτό σ'αυτούς. Όσον αφορά το χορό, εδώ πρόκειται μάλλον για ψυχαγωγικής φύσης, δεν αποκλείεται όμως και ο εμψυχωτικός χαρακτήρας του, καθώς απευθύνεται σε νεαρούς, 

β) Η εμφάνιση πυρριχιστριών ντυμένων, για άγνωστο σε μας λόγο, σαν τη θεά Αθηνά. Η απεικόνιση των χορευτριών είναι η εξής: γυμνές, με περίζωμα και ανάλαβο, και ντυμένες σαν τη θεά Αθηνά. Αυτό σημαίνει ότι ο γυναικείος πυρρίχιος δεν απαιτούσε ένα συγκεκριμένο ένδυμα ή απαραίτητα τη γυμνότητα που ίσχυε για τους άνδρες πυρριχιστές. 

Το ίδιο συμβαίνει και με τον οπλισμό: ναι μεν τα όπλα είναι τα ίδια με τα ανδρικά, αλλά δεν είναι πάντοτε "πραγματικά". Όπως είδαμε και στις δύο προηγούμενες παραστάσεις, το δόρυ, κυρίως, αντικαθίσταται από ένα ραβδί με ή χωρίς κόμπους.



Εικ 3 Ερυθρόμορφος κωδωνόσχημος κρατήρας του «ζωγράφου του Πόθου » 420 π.Χ.- Παραστάσεις με πυρριχίστρια -ες, αυλητρίδα και άνδρες παρατηρητές σε κλειστό χώρο
Στην εικ. 3. εκατέρωθεν του ζεύγους πυρριχίστριας-αυλητρίδας απεικονίζονται δύο άνδρες-θεατές. Η σκηνή εκτυλίσσεται σε κλειστό χώρο. Τις μορφές χαρακτηρίζει ηρεμία, εντύπωση που ενισχύεται και από το γεγονός ότι οι τέσσερις μορφές απεικονίζονται ακίνητες (σε αντίθεση με τις προηγούμενες παραστάσεις). Η αυλητρίδα παίζει το διπλό αυλό και η πυρριχίστρια είναι σε στάση αναμονής. 

Υποθέτουμε ότι η χορεύτρια βρίσκεται στην αρχή του χορού της. Ο ένας από τους δύο νεαρούς στηρίζεται στη βακτηρία του. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι στην παράσταση αυτή η πυρριχίστρια απεικονίζεται σύμφωνα με τον τύπο της Αθηνάς Προμάχου, αν και υπάρχουν ορισμένες διαφοροποιήσεις ως προς το ένδυμα της θεάς (πέπλος) και της χορεύτριας (χιτώνας). Ενώ υπάρχουν κοινά στοιχεία στο κράτημα των όπλων καθώς και στον τρόπο που λυγίζει το αριστερό της πόδι, προβάλλοντας το δεξί.
 Η συγκεκριμένη στάση αποτελούσε καθορισμένο μοτίβο στην αρχή του χορού; 
όμως δεν ήταν όλες οι χορεύτριες ντυμένες σαν τη θεά Αθηνά, αλλά μόνο ορισμένες;
Μήπως δεν πρόκειται για παράσταση γυναικείου πυρρίχιου αλλά για κάποιον άλλον ένοπλο χορό; Μήπως πρόκειται για παντόμιμο; 

Τα ερωτήματα είναι δύσκολο να απαντηθούν. Θεωρούμε ότι πρόκειται για παράσταση γυναικείου πυρρίχιου, η οποία διαφοροποιείται από τις προηγούμενες, πιθανόν γιατί αλλάζει η φύση και ο σκοπός της εκτέλεσης του χορού.
Η μελέτη της τέταρτης εικονογραφικής ομάδας προσκομίζει νέα στοιχεία για τον γυναικείο πυρρίχιο. Στις πολυπρόσωπες παραστάσεις κάνει την εμφάνιση της μια δεύτερη πυρριχίστρια καθώς και άλλες χορεύτριες-ακροβάτισσες, ενώ δεν λείπουν οι άνδρες θεατές. 
Η παρουσία ενός βαλλάντιου μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για επαγγελματίες, αμειβόμενες χορεύτριες, προφανώς εταίρες. Ο χώρος είναι αίθουσα χορού ή γυναικωνίτης κάποιας οικίας, όπου διαμένουν εταίρες. Κάποια γυναικεία μορφή μπορεί να χαρακτηρισθεί ως εκπαιδεύτρια, ενώ των ανδρών ο απώτερος σκοπός είναι να πάρουν την πυρριχίστρια μαζί τους για να τους ψυχαγωγήσει σε κάποιο συμπόσιο. 
Αυτό ίσως δεν ισχύει για τις περιπτώσεις που η πυρριχίστρια είναι ντυμένη σαν τη θεά Αθηνά. Ταυτόχρονη όρχηση δύο πυρριχιστριών δε συναντούμε πουθενά.
Η ατομική φύση του χορού φαίνεται καθαρά, καθώς η μία χορεύτρια ορχείται και η άλλη περιμένει τη σειρά της.


Εικ 4 

Στην εικ. 4 (σχεδιαστική απόδοση) συναντούμε μια πολυπληθή παράσταση, από τις πιο ενδιαφέρουσες που εξετάζουμε. Οι επιγραφές μάς πληροφορούν για τα ονόματα των παρευρισκόμενων προσώπων: ΚΑΛΛΙΑΣ, ΝΙΚΟΠΟΛΙΣ, Π(Κ)ΛΕΟΔΟΞΑ, ΔΟΡΚΑ ή ΓΟΡΝΑ, ΣΕΛΙΝΙΚΟΣ (Σελινίκη).

 Απεικονίζονται δύο ζεύγη αυλητρίδων-πυρριχιστριών. Σε μια αίθουσα χορού, παρουσία ενός άνδρα και πιθανόν κατόπιν αιτήματος του, γίνονταν μικρές "παραστάσεις" ή "διαγωνισμοί" πυρρίχιου από νεαρές χορεύτριες, ανάμεσα σε δυο από τις οποίες (που διαδοχικά ανέβαιναν στο βάθρο) ο θεατής έπρεπε να επιλέξει.
 Η ορχούμενη πυρριχίστρια στο μέσον κινεί τα νήματα στην εξέλιξη της σκηνής. Βρίσκεται σε διασκελισμό, ή άλμα, μιμούμενη επίθεση κατά του αντιπάλου. Το κορδόνι στην κνήμη αλλά και στο μηρό, που συνήθως απολήγει σε θύσανο, ενισχύει την υπόθεση ότι πρόκειται για "επαγγελματίες" χορεύτριες, και μάλιστα εταίρες, καθώς μας παραπέμπει σε παραστάσεις γυμνών, νεαρών εταίρων.


Εικ 5

Η επόμενη ομάδα των παραστάσεων πυρριχιστριών σε συμπόσια είναι ίσως η μόνη στην οποία το πλαίσιο που κινούνται οι χορεύτριες είναι τόσο σαφές. 
Γνωρίζουμε το χώρο, γνωρίζουμε τα πρόσωπα που απεικονίζονται στην παράσταση και, το σημαντικότερο, γνωρίζουμε το σκοπό της όρχησης των νεαρών χορευτριών, που δεν είναι άλλος από ψυχαγωγικός. 
Το κλίμα είναι έντονα ερωτικό, και σ'αυτό συμβάλλει το παιχνίδι του "κοττάβου" που παίζουν οι συμποσιαστές, όπως βλέπουμε στην εικ. 5. Η πυρριχίστρια είναι γυμνή και φορεί κορινθιακό κράνος. Η μορφή είναι πολύ ενδιαφέρουσα γιατί εμφανίζει ένα στοιχείο που συναντούμε για πρώτη φορά. 

Σε κάποιες από τις προηγούμενες παραστάσεις είχαμε διαπιστώσει την απουσία ενός από τα όπλα, ή την αντικατάσταση του. Εδώ η πυρριχιστρια, καθώς ορχείται, κρατά δύο στρογγυλές ασπίδες, "πραγματικά" όπλα μάλλον, το βάρος των οποίων δεν φαίνεται να τη δυσκολεύει. 
Τα ενωμένα πόδια της δείχνουν ότι μόλις έχει ολοκληρώσει ένα άλμα και έχει πιθανόν τελειώσει το χορό της. Μάλλον πρόκειται για μια φιγούρα του γυναικείου πυρρίχιου, αφού σε πραγματική άμυνα δεν εμφανίζονται ποτέ δύο ασπίδες.




Εικ.6   

Στην τελευταία εικ. 6 απεικονίζεται πυρριχίστρια μπροστά σε ναό με άγαλμα της θεάς Αρτέμιδος. Ο χώρος είναι υπαίθριος, όπως φανερώνει ο βωμός και η πρόσοψη ναού. Πρόκειται δηλαδή για ιερό. 
Η χορεύτρια αναπαριστά θέση άμυνας και ταυτόχρονης ετοιμασίας για επίθεση. 
Η παράσταση είναι πολύ σημαντική, λόγω της μοναδικότητας της, γιατί μας δείχνει μια πτυχή του γυναικείου πυρρίχιου που δεν έχει καμία σχέση με τα προηγούμενα. 
Ο χορός εδώ δεν είναι ψυχαγωγικός ούτε συνδέεται με άνδρες θεατές και συμπόσια. Είναι θρησκευτικής φύσης, ίσως αναβίωση ενός παλιού ένοπλου χορού σε ιερά της Αρτέμιδος, υπό την ιδιότητα της θεάς, που σχετίζεται με μάχες. 
Πιθανόν στη σκηνή αυτή να μην πρόκειται για πυρριχίστρια-εταίρα, όπως προηγουμένως, αλλά για νεαρή κοπέλα που στη γιορτή της θεάς χόρεψε προς τιμήν της.

Το θέμα του γυναικείου πυρρίχιου διακοσμεί 10 σχήματα αγγείων. Διαπιστώνουμε ιδιαίτερη προτίμηση στα αγγεία που χρησιμοποιούνταν στα συμπόσια, όπως οι κρατήρες και οι υδρίες, και στα αγγεία που χρησιμοποιούνταν από τις γυναίκες στην καθημερινή ζωή, όπως οι υδρίες, οι λήκυθοι και οι πυξίδες. 

Παρατηρούμε επίσης ότι υπάρχουν αγγειογράφοι που έχουν ζωγραφίσει το θέμα οε αγγεία περισσότερο από μια φορά, είτε γιατί τους ήταν αγαπητό είτε γιατί τους ζητήθηκε. Από αυτούς, οι ζωγράφοι της Φιάλης, του Cassel, τουΜονάχου 2335 και η ομάδα του Πολυγνώτου σχετίζονται μεταξύ τους, αφού κινούνται γύρω από το καλλιτεχνικό εργαστήριο του « Ζωγράφου του Αχιλλέα »και αυτού της Φιάλης, ή έχουν επαφή μαζί τους.

Ανακεφαλαιώνοντας, ας αναφέρουμε ότι οι τρεις μορφές, με τις οποίες εμφανίζεται ο γυναικείος πυρρίχιος στις παραστάσεις μέσα από τις έξι εικονογραφικές κατηγορίες που εξετάσαμε, είναι οι εξής: α) Εξάσκηση χορευτριών, β) Ψυχαγώγηση ανδρών σε συμπόσιο ή ψυχαγώγηση γυναικών μεταξύ τους στο γυναικωνίτη, γ) Εκτέλεση του χορού στα πλαίσια της λατρείας της Αρτέμιδος.

 Και στις τρεις περιπτώσεις πρόκειται για "μιμητικό" χορό. Οι χορεύτριες, μιμούμενες κάποιες κινήσεις και στάσεις, αναπαριστούν μια μάχη σε διάφορες χρονικές στιγμές της. Τα όπλα τους δεν είναι πάντοτε πραγματικά, ίσως γιατί λόγω του νεαρού της ηλικίας τους δεν ήταν δυνατόν να κινηθούν με τόσο βαριά και επικίνδυνα αντικείμενα, ίσως γιατί αυτά ήταν ακόμα και δύσκολο να αποκτηθούν.
 Η εκτέλεση του χορού τους είναι καθαρά ατομική και δεν απαιτεί την παρουσία αντιπάλου, του οποίου η ύπαρξη είναι νοητή. Στις παραστάσεις όπου εμφανίζονται άνδρες-θεατές επικρατεί ερωτικό κλίμα. Παρ'όλα αυτά δε συναντούμε κάποιο στοιχείο που να συνηγορεί με την άποψη ότι η πυρριχιστρια εκτός από το χορό της είναι και σεξουαλικά διαθέσιμη σ'αυτούς.
 Στις σκηνές συμποσίου δεν αποκλείεται η αντιστροφή του ρόλου (γυναίκα που μάχεται) να έπαιρνε μια κωμική χροιά εξαιτίας της παραδοξότητας της, γεγονός που δέχονταν οι άνδρες ευχάριστα. Όσον αφορά τη λατρεία της Αρτέμιδος, μας είναι άγνωστος ο ρόλος που έπαιξε ο γυναικείος πυρρίχιος χορός σ'αυτή.
Ο πυρρίχιος δεν ξεχάστηκε με το πέρασμα του χρόνου. Η πολεμική του φύση, το πάθος των χορευτών και η αγωνιστικότητα που ενέπνεε έχουν διατηρηθεί στους παραδοσιακούς χορούς του Πόντου, πάντοτε με το όνομα "πυρρίχιος".



ΠΗΓΕΣ ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΑ

Περιοδικό ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ








Τετάρτη 17 Ιουνίου 2015

Δευτέρα 15 Ιουνίου 2015

Τὰ εἰς ἑαυτὸν

ΜΑΡΚΟΣ ΑΥΡΗΛΙΟΣ

202. – Τὰ εἰς ἑαυτὸν 2.17, 3.10, 7.3



(α)1


[2, 17] Της ανθρώπινης ζωής η διάρκεια όσο μια στιγμή, η ουσία της ρευστή, η αίσθησή της θολή, το σώμα -από τη σύστασή του- έτοιμο να σαπίσει, και η ψυχή ένας στρόβιλος, η τύχη άδηλη, η δόξα αβέβαιη. Με δυο λόγια, όλα στο σώμα σαν ένα ποτάμι, όλα της ψυχής σαν όνειρο2 και σαν άχνη, η ζωή ένας πόλεμος κι ένας ξενιτεμός,3 η υστεροφημία λησμονιά. Ποιο είναι αυτό που μπορεί να μας δείξει τον δρόμο; Ένα και μόνο: η φιλοσοφία! Κι αυτό σημαίνει να φυλάμε τον θεό μέσα μας καθαρό κι αλώβητο, νικητή πάνω στις ηδονές και τους πόνους, να μην κάνουμε τίποτε στα τυφλά, τίποτε ψεύτικα και προσποιητά, να μην εξαρτιόμαστε από το τι θα πράξει ή τι δεν θα πράξει ο άλλος. Κι ακόμη, να αποδεχόμαστε όσα συμβαίνουν κι όσα μας λαχαίνουν σαν κάτι που έρχεται κάπου από κει απ᾽ όπου έχουμε έλθει και εμείς· και πάνω απ᾽ όλα, να περιμένουμε τον θάνατο με γαλήνια διάθεση, θεωρώντας πως δεν είναι τίποτε άλλο παρά η διάλυση των συστατικών στοιχείων από τα οποία είναι συγκροτημένο κάθε ζωντανό πλάσμα.

(β)

[3, 10] Πέταξε τα όλα, κράτησε μόνο τούτα τα λίγα· και να θυμάσαι ακόμη ότι καθένας ζει μόνο το παρόν -τούτο το ακαριαίο· τα άλλα ή τα έχει ζήσει πια ή είναι στη σφαίρα του άδηλου. Μικρή λοιπόν η ζωή του καθενός, μικρή και η γωνίτσα της γης όπου την ζει· μικρή ακόμη και η διαρκέστερη υστεροφημία: στηρίζεται κι αυτή σε ανθρωπάκια που διαδέχονται το ένα το άλλο και που αύριο κιόλας θα πεθάνουν και δεν γνωρίζουν ούτε τον εαυτό τους,4 πολύ περισσότερο εκείνον που έχει πεθάνει από καιρό.

(μετάφραση Νίκος Σκουτερόπουλος)

(γ)

[7, 3] Κενοσπουδία για πομπές, δράματα πάνω στη σκηνή,5 κοπάδια και συναγελάσματα, λογχίσματα σε κορμιά, κοκκαλάκια σε σκυλάκια, μπουκιές σε δεξαμενές ψαριών, ταλαιπωρίες φορτωμένων μυρμηγκιών, ποντικάκια που τρέχουν φοβισμένα,6 νευρόσπαστα που χειρονομούν.7 Πρέπει λοιπόν να στέκεσαι [απέναντι σε] αυτά με ευμένεια και χωρίς αλαζονεία, να προσέχεις όμως πως ο καθένας αξίζει τόσο, όσο τα πράγματα που τον απασχολούν.

(μετάφραση Γιώργος Σεφέρης)


 1 Ο συγκεκριμένος στοχασμός, που συνοψίζει βασικά στοιχεία της στωικής σκέψης, έχει στόχο να αναδείξει τη φιλοσοφία ως μοναδικό εφόδιο για να αντιμετωπίσει κανείς τη ρευστότητα και αβεβαιότητα που χαρακτηρίζουν τον ανθρώπινο βίο.
2 Οι παρομοιώσεις της ψυχής με όνειρο και πάχνη απαντούν συχνά στη λογοτεχνία της εποχής.
3 Η αντίληψη ότι ο άνθρωπος είναι ξένος, περαστικός από τη ζωή και μάλιστα για μικρό διάστημα, απαντά στη Σοφία Σολομώντος και σε μεταγενέστερα κείμενα.
4 Η εικόνα των ανθρώπων που περιμένουν στη σειρά τον θάνατο, χωρίς να γνωρίζουν ούτε καν τον ίδιο τον εαυτό τους, θυμίζει αντίστοιχες εικόνες της ποίησης του Έλιοτ. Αξιοπρόσεκτη η χρήση των υποκοριστικών (γωνίδιον, ἀνθρωπαρίων), που υποβάλλουν την έννοια της μηδαμινότητας του ανθρώπου.
5 Για την παρομοίωση του ανθρώπινου βίου με σκηνή θεάτρου βλ. το σχόλιο 2 στο ανθολογούμενο κείμενο από τον Επίκτητο. Γενικά σ᾽ ολόκληρο τον στοχασμό υποβάλλεται η ιδέα του βίου ως μάταιου θεάματος.
6 Στιςδύο εικόνες των ταλαιπωρημένων από το φόρτωμα μυρμηγκιών και των ποντικιών που τρέχουν φοβισμένα υπόκειται ο παραλληλισμός με τη ζωή του ανθρώπου.
7 Η ωραία παρομοίωση των ανθρώπων με μαριονέτες που χειρονομούν σπασμωδικά απαντά και σε άλλα σημεία του κειμένου του Αυρηλίου και υποδηλώνει τους ανθρώπους που κυριαρχούνται από τα πάθη της ψυχής. Η ιδιότητα αυτή, όπως επισημαίνεται στο στοχασμό 12,19, προσιδιάζει στη φύση των ζώων. Η συγκεκριμένη εικόνα άσκησε ιδιαίτερη επίδραση στην ποίηση του Γ. Σεφέρη.


Αρχαία Ελληνική Γλώσσα και Γραμματεία



Σημείωση: Στον σύνδεσμο της ιστοσελίδας Αρχαία Ελληνική Γλώσσα και Γραμματεία θα βρείτε  το αρχαίο κείμενο.
Related Posts Plugin for WordPress, Blogger...